Nobele onbekenden

Op de Topstukkenlijst is er uiteraard veel middeleeuws anoniem werk terug te vinden, maar de naamloosheid reikt tot in de achttiende eeuw. Dat zorgt voor variatie. Uit het midden van de elfde eeuw stamt een ivoren boekband, aarzelend toegeschreven aan de (omgeving van de) Meester van Echternach, een beeldsnijder die een Kruisiging van Christus sneed voor een boekband van de abdij van Echternach. Was onze anonieme kunstenaar dan een leerling of medewerker van die al even onbekende Meester van Echternach? Dit kleine voorwerp uit de collectie van het Museum Mayer van den Bergh is hoe dan ook bijna duizend jaar oud. Centraal troont een Madonna in Byzantijnse stijl; haar kindje houdt een wereldbol in de linkerhand en zegent met de rechter. In de vier hoeken zijn onder boogjes vrouwelijke heiligen afgebeeld: Cecilia, Agata, Agnes en Tecla. Het geheel wordt omlijst door sierlijk rankwerk met vogels in de hoeken. Laat het tot je doordringen: nu kun je boeken gratis uit boekentillen plukken, maar ooit waren ze zo kostbaar dat kunstenaars weken of maanden besteedden aan het uitsnijden van ivoor voor een beschermende band.

Abdijbibliotheken waren schatkamers van anoniem topwerk. In de Abdij ten Duinen bewaarde men een rituale cisterciense uit het eerste kwart van de veertiende eeuw, een klein verlucht handschrift met daarin zeldzame muzieknotatie voor de dodenliturgie. De priester kreeg niet alleen de gebeden aangereikt, maar ook een partituur als houvast. Wie bereidde het perkament voor, wie componeerde de bladspiegel, wie schilderde urenlang aan de afbeeldingen? Het boekje berust nu in de bibliotheek van het Grootseminarie in Brugge

Wie houdt van de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw, kent het fenomeen van de noodnamen. Een kwaliteitsvol schilderij is niet gesigneerd, maar kunsthistorici gebruiken het als basis voor een ontleding van stijlkenmerken, schrijven dan gelijkaardig werk toe en vernoemen de onbekende meester van het aldus samengestelde oeuvre naar een bewaarplaats of een datum op een van de schilderijen. Heel af en toe lukt het om een oeuvre zonder naam in verband te brengen met een naam zonder oeuvre, overgeleverd in archiefstukken. Hoe hoger de kwaliteit van het werk, hoe groter de kans dat de naam van de maker in een document werd vermeld. De zogenaamde Meester van Frankfurt was actief in Antwerpen en bleek zo’n goede schilder dat hij wel ergens moest geregistreerd staan, en dus wordt hij in verband gebracht met Hendrik van Wueluwe, meermaals deken van het Antwerpse Sint-Lucasgilde en behoorlijk vermogend. Zijn zelfportret met echtgenote is indringend en charmant; hun beider leeftijden staan onderaan vermeld. De vlieg op de kap van zijn vrouw is een uiting van virtuositeit – ze lijkt zo realistisch dat je geneigd bent haar weg te slaan, een sterk staaltje gezichtsbedrog.

De Meester van Hoogstraten dankt zijn naam aan zeven panelen die tot de negentiende eeuw in de Sint-Catharinakerk van Hoogstraten hingen; de grote verzamelaar Florent van Ertborn kocht ze en liet ze na aan het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van Antwerpen. De zeven weeën van Maria waren een geliefd thema in de Bourgondische Nederlanden, ook in de Hoogstraatse kerk was er een altaar aan gewijd. Mogelijk is de afgebeelde schenkster Oda Stecke, die het werk omstreeks 1505 liet maken. Opvallend is wel dat niet alle zeven smarten van Maria zijn afgebeeld - de Vlucht naar Egypte en de Piëta ontbreken - en dat de taferelen zich niet afspelen in een doorlopende of samenhangende ruimte. Is het veelluik later (opnieuw) samengesteld? Hoe dan ook staat het talent van deze anonymus buiten kijf

Vanaf de renaissance konden de beste beeldhouwers, architecten en schilders er doorgaans op rekenen dat hun namen werden overgeleverd. Daar had de Toscaan Giorgio Vasari met zijn standaardwerk De levens van de grootste schilders, beeldhouwers en architecten in 1550 voor gezorgd. Voor meesters in de decoratieve kunsten lag dat anders. Wie maakte in 1533 de zilveren borstplaat voor de breuk van het Leuvense Sint-Jacobsgilde? In een nog gotische architectuur zien we Onze-Lieve-Vrouw met kind, geflankeerd door Sint-Jacobus en Sint-Joris. En wie maakte medio zestiende eeuw in Antwerpen de elegante tazza met ingedreven golfmotief en zou het niet heerlijk zijn om daarin rode wijn te schenken en te kijken naar de lichteffecten? Bij welke feestelijke en blije gelegenheden hebben mensen hieruit gedronken? Toen meester Li, eerzame inwoner van het prinsbisdom Luik, omstreeks 1660 zijn initialen in twee zilveren kandelaars stempelde, zag hij toen voor zich welke tafels zijn handwerk zou sieren? Je droomt weg bij al die zeldzame en onmisbare dingen. En je bent ze dankbaar, al die vaardige ogen en handen van vroeger.