Hedendaagse reflexen

Wanneer wij vandaag denken aan een man die potten draait, dan denken we aan hem als aan een nogal individueel, individualistisch, zelfs wat eigendunkelijk kunstenaar. Dat is hij vandaag misschien, althans bij ons in het Westen. Dat was hij zeker niet in het verleden.

De eerste keramieken voorwerpen zijn gebonden geweest aan de primaire noden van de mens. Hij moest zich voeden en kon dit moeilijk blijven doen uit de palm van zijn hand. Het is de eerste hulp in nood geweest, samen met de vuistwiggen, de stenen pijlpunten, waarmee werd gejaagd en gewerkt. Hoe verbazend, dat van bij de aanvang de mens de behoefte gevoelde om niet louter een inhouder, een recipiënt te maken, maar dat hij vorm wilde geven, wilde creëren. Zijn grove vingers kneden en kloppen en zijn primair doch leergierig en creatief verstand dwingt ze de klei een vorm te geven die méér is dan een pot om water of meel of verzamelde vruchten in te houden... In zijn ogen en die van zijn stam maakt hij een mooie pot, en het wordt traditie in elke stam de potten zó te maken en met indrukken en graveerwerk te versieren, omdat die pot zó goed bevonden wordt.
Uiteraard is de pottenbakker vandaag niet meer de man die een soort collectieve stamidee in zijn keramiek uitdrukt. Over wat hij dan wél geworden is hebben enkele pottenbakkers zelf toch wel ernstig nagedacht. Zo bijvoorbeeld Bernard Leach:

De pottendraaier of potter van vandaag is niet meer zoals vroeger een boer of een gewone handarbeider en je kunt hem evenmin aanduiden als een industriewerkman. Hij is door de macht van de omstandigheden een kunstenaar-ambachtsman, die meestal alleen werkt, of met een kleine groep partners of assistenten. De fabrieken hebben de volkskunst - en het daarmede gepaard gaande handwerk - praktisch geheel uit Europa weggedreven, en de kunsthandwerker is sedert meer dan honderd jaar de eenzame strijder tegen het materialisme van de industrie, die ongevoelig is voor het begrip schoonheid.
Hier moet vanaf het begin gesteld worden dat het werk van een individuele potter, die bijna de gehele productieprocedure met eigen handen afwerkt, duidelijk tot een esthetische categorie behoort; hij immers zorgt voor het formele ontwerp en voor de uitvoering; daar is een volledige inspeling van handwerk en eigen persoonlijkheid.

De kunsthandwerker handelt naar het woord van Herbert Read in grote mate intuïtief en menselijk in de primaire zin van het woord. Daartegenover staat het industriële product, dat weliswaar met zorg en esthetisch inzicht kan vervaardigd zijn, maar dat louter een resultaat is van het intellect in de mens.
Het is duidelijk dat kwaliteit van de beste pottenbakkerskunst in 's werelds geschiedenis nooit zal kunnen bereikt worden door industriële productie.

Ik denk aan de T'ang en Sung periodes in China, de celadons van Korea, de vroege Perzische en Hispano-Moorse werken, enkele pronkstukken uit Delft en Engeland. Hier was de pottenbakkerskunst een totaal één geworden menselijke expressie. En nochtans, de schoonheid, de vitaliteit van de evenwichtig geproportioneerde vormen, het gebruik van natuurlijke kleuren en samenstellingen van de klei, de verfijnde kwaliteit van de glazuren, kunnen voor de vormgever voor massaproductie evenzeer een bestendige bron van inspiratie zijn als voor de kunstambachtsman. In de 19e eeuw heeft de industrie trouwens regelmatig teruggegrepen naar deze vroegere vormen; vooral de Japans geïnspireerde porseleinproduktie, vooral in Engeland, was zeer bevallig, zonder daarom grote kunst te worden genoemd.

Deze bedenkingen van Bernard Leach werden neergeschreven in de jaren 1939-1940. Sedertdien is er op het gebied van de industriële vormgeving ook voor keramische produkten een enorme vooruitgang geboekt. Eerst onder impuls van de Fin Kaj Franck, designleider in de Arabia-fabrieken te Helsinki, werd de nadruk gelegd op een sobere, functionele schoonheid die niet nastreefde grote stijlkunst te zijn, maar die naar de maat van de mens in zijn alledaagse leven was gemaakt.
Naderhand heeft deze trend zich over Europa uitgebreid en vindt men thans in alle windstreken fabrieken, voor wie design geen ijdel woord is, al moeten deze productiecentra nog dikwijls optornen tegen de gemakzuchtige, materialistische lelijkheid van onverschillig vervaardigde huisraad; waardoor de mens zelf wordt afgevlakt tot een hanteerbaar massaproduct.

Maar in Europa is men eigenlijk nooit tot echte normen gekomen bij de beoordeling van de kwaliteit van pottenbakkerskunst. Het betrekken ervan in de algemene kritische kijk op de kunst was gebruikelijk in Japan waar de esthetische gevoeligheid in een verfijnde opvoeding een belangrijk onderdeel was. Daarom is het nuttig Soetsu Yanagi aan het woord te laten, een der intellectuele leiders van de Japanse bewegingen voor behoud van het goede handwerk in onze tijden.

k word dikwijls uitgenodigd bij bekende kunstverzamelaars, waar ik mij soms verbaas over de geringe artistieke kwaliteit van hun alledaagse gebruiksvoorwerpen; zodat ik mij bedenkingen maak over hoezeer deze verzamelaars eigenlijk Schoonheid appreciëren. Voor mij vormt Schoonheid beleven in ons dagelijks bestaan het opperste geluk; als dit mogelijk is krijgt de kunst van een volk pas een rijke betekenis. De dagelijkse voorwerpen worden immers door vele kunstenaars uit de brede lagen van de bevolking gemaakt; als deze kunst vervalt is de gehele natie ver weggezonken onder het schoonheidsideaal. Zolang schoonheid enkel verscholen ligt in zeldzame werken van enkele geniale geesten, is het Koninkrijk van de Schoonheid ver verwijderd... De ware natuur van de schoonheid is dus niet individualistisch... Enkele van de mooiste Japanse theekommen waren oorspronkelijk de simpelste gebruikskeramieken bij het gewone volk van Korea of China; veel ervan deden dienst als rijstkom bij de Koreaanse boeren. Het wonderbaar scherp oog van de Japanse Cha-no-Yu meester (of theemeester) heeft in deze vreemde, verwaarloosde voorwerpen een unieke schoonheid gevonden.

Wat hem immers het meest aanspreekt, zijn de dingen gemaakt voor alledaags gebruik. Het zijn de zuivere vormen die sober, simpel en bescheiden zijn; schoonheid verbonden met de adel van de armoede: Shibui. Dit woord wordt door de Japanner gebruikt om zijn ideale schoonheid uit te drukken; het beschrijft een emotie die steeds gepaard gaat met een diepe, bescheiden rust...

'Met de concurrentie van de industrie', zo vertelde Marnix Hoys ons, 'is er een gans nieuwe verhouding ontstaan. Vroeger had je een pottenbakker die potten maakte voor dagelijks gebruik en bestemd voor de mensen uit zijn onmiddellijke omgeving'. Aan de dagelijkse behoefte aan gebruiksaardewerk wordt nu wel door de industrie voldaan.
'Sommige pottenbakkers', zegt Hoys, 'gaan daarop reageren door hun productie van het zogenaamd ordinaire gebruiksvoorwerp te verminderen en te gaan streven naar een uitzonderlijke vormgeving, een vlucht als het ware in een meer pretentieuse artistieke creatie: 'mijn pot is niet zo maar een pot, het is kunst !'.
Maar het kan ook anders: je kunt je vrijwillig beperken tot een kleinere productie van gebruiksvoorwerpen om daarmee de mensen in je onmiddellijke omgeving opnieuw te bereiken. Je weet dan aan wie je verkoopt en je speelt in op de behoeften van die mensen. Er ontstaat opnieuw een directe sociale verhouding tussen degene die de pot maakt en degene die de pot koopt en gebruikt'.
'leder mens', zegde Hugo Rabaey, 'heeft een verschillend karakter, een verschillende ingesteldheid tegenover een pot. Zo kan je zelfs zeggen dat deze man beter bij deze pot past en gene bij gene pot. In Japan wordt heel wat aandacht besteed aan het beleven van keramiek in die zin. Dat ligt onder meer ook in de bedoeling van mijn werk: de mensen gevoelig maken voor dit soort dingen.
De mensen zouden bijvoorbeeld maar één theepot in huis mogen hebben, maar een pot dan waarvan ze weten hoe hij gegroeid is, waarvan ze de vormgeving en de geest begrijpen. En de hogere prijs die je ervoor betaalt draagt ertoe bij meer respect te hebben voor die pot. Men gaat er meer over nadenken als men hem gebruikt, er uitleg over vragen, hem eens serieuzer bekijken... Respect voor het materiaal, respect voor de geest die erin ligt, het zijn dingen die met heel de productie-en-consumptie-op-grote-schaal doodgetrapt zijn. En dat kunnen wij keramiekers in zekere zin weer opvangen'.