Kennis in een koud klimaat - Perkament op de Topstukkenlijst

Eeuwenlang was het vervaardigen van boeken de taak van kloosterlingen. Die boeken waren meestal bestemd voor eigen gebruik in het klooster of in andere kloosters: bijbels, muziekboeken, liturgische werken. Met de opkomst van de steden verschoof het centrum van deze activiteit: er ontstonden gespecialiseerde ateliers, die boeken niet alleen meer op bestelling maakten, maar die dankzij een doorgedreven taakverdeling boeken zelfs uit voorraad konden aanbieden. Dergelijke ateliers hadden kopiisten in dienst, getraind om een gelijkvormig handschrift te produceren, en miniaturisten die initialen kleurden of versierden, marges decoreerden of zelfs hele bladzijden versierden met afbeeldingen. Meestal overzag een enkele librarius de productie van het hele boek en stemde hij de activiteiten van zijn medewerkers zo efficiënt mogelijk op elkaar af. Daarnaast waren er de beroemde miniaturisten die in opdracht van vorsten en adel werkten en absolute topstukken afleverden, zoals de gebroeders Van Limburg, Simon Bening of Giulio Clovio.

Uitzonderlijk kunnen we de echte naam van een kopiist of een illustrator met een werk verbinden, in plaats van een noodnaam te moeten verzinnen. Pancratius de Lyra, broeder van de hiëronymieten in Gent, schreef omstreeks 1504-1506 twee grote gradualia voor de Maria Magdalenaleprozerie in Brugge. De hiëronymieten baatten in Gent een Latijnse school en een scriptorium uit. Voor hun boekproductie werkten ze samen met andere centra: de gehistoriseerde initialen en randversieringen in de gradualia schrijft men toe aan Cornelia van Wulfskercke, zuster van de karmelietessen van Sion in Brugge. Zij was een zeer actieve miniaturiste die zelf het vak had geleerd van een leek, Grietkin Scheppers. In de kapel van de Maria Magdalenaleprozerie stond gregoriaanse zang vaak op het programma - de kapel beschikte in 1500 over 31 muziekhandschriften.

Civiel perkament

Perkament en religie lijken samen te horen, maar de Topstukkenlijst telt ook interessante civiele voorbeelden van het gebruik van dit materiaal. De Insolvente Boedelskamer, bewaard in het Antwerpse Felixarchief, omvat documenten van Antwerpse handelaren die dateren van 1512 tot 1800. In Antwerpen werden de archieven van insolvente, of faillerende, bedrijven en kooplui in beslag genomen door een gerechtsdienaar, de amman, dit om de schuldeisers te beschermen. Het geheel levert een fantastische bron van kennis op over het Antwerpse economische leven, met zijn wijdvertakte netwerken, vooral in de gloriejaren van de zestiende en de zeventiende eeuw.

In 1583 schilderde de Mechelse miniaturist Hans Bol (1534-1593) een gezicht op Antwerpen, met gouache en tempera op velijn, een delicate soort perkament. Te herkennen zijn de (verdwenen) Sint-Michielsabdij, de toren van de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, de toren van de Sint-Andrieskerk, het Steen en daarachter de verdwenen Sint-Walburgiskerk. De stad oogt mooi, sereen en welvarend, amper twee jaar voor de belegering door Alexander Farnese. Stadsgezichten uitgevoerd als precieuze kunstwerkjes in schitterende kleuren waren een specialiteit van deze meester, die mogelijk zichzelf, in elegant zwart gekleed, op de voorgrond afbeeldde terwijl hij aan het werk is.

Soms komen er bij een inventarisatie van een museum vergeten dingen aan het licht die de Topstukkenlijst meteen waardig zijn. In het Merghelynck Museum in Ieper vond men in 1994 een anonieme pentekening op perkament terug van het praalgraf van Maria van Bourgondië (Onze-Lieve-Vrouwekerk, Brugge), wellicht op vraag van de beeldhouwer Jacques Jonghelinck (1530-1606). Van Filips II had hij de opdracht gekregen om als pendant een praalgraf te ontwerpen voor Karel de Stoute, de vader van Maria van Bourgondië. Mogelijk heeft Jonghelinck deze tekening in 1558 aan de koning voorgelegd als geheugensteun of model. Of bestelde Filips II de tekening voor zijn beeldhouwer?

Je weet zeker dat je je bevindt in een gebied met een rijke kunstgeschiedenis wanneer naamloze meesters dergelijk goed werk leveren, dat vijfhonderd jaar later haast per toeval wordt teruggevonden.