De wonderlijke kracht van abstractie

Het duurde enkele generaties voor abstracte kunst algemeen erkend werd. Toen Kandinsky zijn improvisaties schilderde en Malevich zijn zwart vierkant op doek zette, ging er een schokgolf door de kunstgeschiedenis. Eeuwenlang hadden artiesten de werkelijkheid weliswaar in uiteenlopende stijlen en met verschillende bedoelingen weergegeven, maar wel steeds herkenbaar. Bij portretten, landschappen, stillevens, Bijbelse, mythologische, historische of genretaferelen konden ook niet-geoefende kijkers zich heel wat voorstellen, maar wat was het verhaal achter louter kleurvlakken of -vlekken? Een selecte club hartstochtelijke believers verkondigde dan wel in manifesten dat dit de nieuwe kunst voor een nieuwe wereld was, voor het grote publiek kwam het avontuur van de avant-garde te snel.

Slingerende kleurlijnen

De abstracte kunst had vele vaders en nog meer voorvaders. Voor België maakt Jules Schmalzigaug (1882-1917) de sterkste aanspraak op het vaderschap. De Topstukkenraad erkende diens cruciale rol en adviseerde de minister van cultuur om vier schilderijen van hem op te nemen. Een hoog percentage als je weet dat van de vroeggestorven Antwerpenaar amper vijftig schilderijen bestaan. Zo goed als zijn hele oeuvre maakte hij in het buitenland met als hoogtepunt zijn verblijf in Venetië van 1912 tot 1914, waar hij aansluiting vond bij de futuristen die de nieuwe maatschappij van snelheid en machines verheerlijkten. Vooral de beleving van (elektrisch) licht interesseerde Schmalzigaug zoals blijkt uit zijn meesterwerk Licht + Spiegels en Menigte: interieur van een populaire balzaal in Antwerpen (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen). Van de zaal en de dansers is er niets meer te bekennen, alles lost op in een overweldigend stroboscopisch effect van slingerende kleurlijnen en flikkerende lichtpunten.

Een gelukkige uitzondering vormen Studie nr. I (Mu.ZEE, Oostende) en Studie nr. III (Museum voor Schone Kunsten, Gent) uit 1919-1920, die tot zijn allereerste abstracte schilderijen behoren. Met dergelijke studies bracht Vantongerloo zijn eigen kleurentheorie in praktijk. In tegenstelling tot zijn vriend Mondriaan die alleen primaire kleuren gebruikte, ontwikkelde hij een systeem van zeven hoofdkleuren en vijf overgangskleuren. Hij zag het als een plastisch twaalftoonstelsel waarmee hij diepte, reliëf en effecten kon uitdrukken. Later in zijn carrière zou hij krommen toelaten in zijn doeken en als beeldhouwer experimenteren met nieuwe materialen als plastic en plexiglas, zoals in Zonnebanen, een zon van onze melkweg met twee van haar planeten, een speels topstuk uit 1963 dat het Brugse Groeningemuseum verwierf.

In België wierp Jozef Peeters (1895-1960) zich op als de paus van de zuivere beeldtaal. ‘Gemeenschapskunst’ noemde hij die omdat hij geloofde dat kunst zonder mimesis, of de nabootsing van de werkelijkheid, breder toegankelijk kon zijn. Vanaf 1918 verzamelde hij medestanders rondom zich in de groep Moderne Kunst, organiseerde congressen en leidde tijdschriften als Het Overzicht en De Driehoek. Zijn modernistische principes paste hij ook toe in grafiek, affiches en meubelontwerp en zijn atelierflat aan de Antwerpse Kaaien richtte hij in als een totaalkunstwerk. Centraal daarin hing Compositie uit 1921, zijn grootste doek en meesterwerk, dat zijn dochter na zijn dood aan het KMSKA verkocht. Hoewel Peeters stelde dat een schilderij uitsluitend uit plastische vormen mocht bestaan, liet hij zich wel inspireren door wat hij rondom zich zag. Voor Compositie was dat een herinnering aan de metro van Parijs, maar die kennis is niet nodig om te genieten van deze uitgebalanceerde constructie van cirkels en vierkanten doorsneden met schuingerichte vlakken. Ritme en coloriet maken er een topstuk van.

Net zoals Leblanc verliet de figuratieve schilder Vic Gentils (1919-1997) in de vroege jaren zestig het platte canvas voor abstracte reliëfs, alvorens hij een van de bekendste naoorlogse figuratieve beeldhouwers zou worden. Zijn origineelste werk maakte hij op het scharniermoment toen hij als het ware schilderde met piano-onderdelen. Een mooi voorbeeld en topstuk is Toccata en fuga (1963-65, S.M.A.K.). Deze jazzy assemblage met witte en zwarte pianotoetsen kan zowel gelezen worden als een geabstraheerd landschap, een constructivistische fantasie als een plastische improvisatie op een partituur van Bach, zoals de titel suggereert.

Het voorlopig jongste abstracte topstuk staat op naam van Dan Van Severen (1927-2009). Hij evolueerde van een zoekende expressionist naar een zelfzekere minimalist. In zijn Blauwe Compositie (1969, S.M.A.K.) bereikte hij met een ruit en enkele rechthoeken uitgevoerd in verdunde olieverf een innemende sacrale sfeer. Minimaal van vorm en onderwerp ademt het sobere werk met bijna niets toch de hele christelijke kunstgeschiedenis: dat is de wonderlijke kracht van abstractie.