Vlaamse landschapsschilderkunst in de 16de en 17de eeuw

In de biografie van Jan van Amstel in zijn Schilder-boeck (1604) citeert Karel van Mander verzen van de humanist Domenicus Lampsonius: “Neerlanders altijt lof met Landtschap maken halen/ D’Italiaen met Mensch en Goden wel te malen.” Het landschap als schildergenre is bij uitstek een specialiteit van kunstenaars uit de Nederlanden. Meer nog, het heeft zijn wortels in de kunst van de zogenaamde Vlaamse primitieven. Het achtergrondlandschap werd door Jan van Eyck en Rogier van der Weyden en de anderen ingeleid en geperfectioneerd. Het schilderen van een landschap vergt een conceptuele notie; de schilder verhoudt zich tot de idee van het landschap. Hij bekijkt de wereld en wil wat hij met één blik overziet in een schilderij tonen. Toch gaat het in de vijftiende eeuw meestal niet over de weergave van een werkelijk bestaand landschap. Het zicht is samengesteld uit bestaande en fictieve elementen. Pas later, met het pleinairisme, zullen bestaande zichten courant worden.

Een mijlpaal in het ontstaan van het landschap is het Lam Gods (1432, Sint-Baafskathedraal, Gent) van de Gebroeders Van Eyck. Typisch voor de Vlaamse primitieven is het gebruik van doorkijkjes. Op de gesloten zijde vindt de Annunciatie plaats in een interieur met open vensters met zicht op straten en huizen. Dit is weliswaar geen fictief stadsgezicht. We herkennen de Kortedagsteeg in het vijftiende-eeuwse Gent, waarschijnlijk zelfs het stadsgezicht gezien vanaf de eerste verdieping van de woonst van de opdrachtgevers Joos Vijd en Elisabeth Borluut. Bekijken we de binnenkant van het veelluik, dan springt het doorlopende panoramische paradijslandschap in het oog De schildertechnische vereiste om een landschap te schilderen, namelijk het perspectief, is hier getackeld. De Van Eycks maakten gebruik van de atmosferische perspectief, waarbij men de groene voorgrond doet verglijden naar een bruin middenplan, om te eindigen bij een blauwe horizon. Hierdoor ontstaat de illusie van diepte. microscopisch dichtbij bloeien boterbloempjes en ereprijs. Telescopisch ver weg bevinden zich torens en bergketens.

Een tweede moeilijkheid is een landschap, dat bestaat uit talloze details, tot een coherent ogend geheel te smeden. Wonderlijk is de doorkijk in Jan van Eycks Madonna met kind en kanselier Nicolas Rolin (circa 1434-1436, Musée du Louvre, Parijs). Achter een zuilengalerij ligt een terras met een tuin. Achteraan staan twee mannen bij kantelen. Ze leiden onze blik de diepte in naar een stad en een hinterland met een rotsketen. De stad wordt doorkruist door een rivier. Een monumentale brug verbindt beide stadsdelen. De stad bruist van het leven. Overal zijn piepkleine mensen in de weer. De talloze details – mensen, huizen, daken, torens, schepen, weerspiegelingen in het water, bomen, heuvels en bergen – zijn door Van Eyck in een duizelingwekkend, maar samenhangend geheel verenigd.

Met De heilige Franciscus ontvangt de stigmata (1430-1432, Philadelphia Museum of Art) zet Van Eyck nog een belangrijke stap: de integratie van figuren in een landschap. Franciscus en zijn compagnon bevinden zich middenin een dorre, rotsachtige streek. Tussen hen in bevindt zich een gezicht op een verafgelegen stad. De rotsen worden als decorstukken gebruikt. De ruimte wordt aan de zijkanten opgevuld en de doorkijk naar het verder gelegen landschap wordt versmald, waardoor de blik van de toeschouwer in de diepte wordt geleid. Het is een les die door onder anderen Petrus Christus, Dieric Bouts, Gerard David, Jheronimus Bosch en de zogenaamde uitvinder van het landschap, Joachim Patinir, opgepikt zal worden.

Na Patinir is het Pieter Bruegel de Oude (1526/1530-1569) die een hoofdrol opeist in de geschiedenis van de landschapsschilderkunst. Van Mander schrijft: “Naast deze zou ik nog, als gold het een wedstrijd, kunnen roemen op de welgekleurde en kunstige compositie van de schilderijen en prenten van Bruegel, die er zo natuurlijk uitzien en waarin hij ons leert, zonder grote moeite uit te beelden, zoals in de hoekige, rotsachtige Alpen, het diepe neerkijken in een duizelingwekkende vallei, steile rotsen, pijnbomen die de wolken kussen, verre verschieten en ruisende stromen.” Voor de kunsttheoreticus Van Mander is een landschap pas echt geslaagd wanneer er sprake ,is van diversiteit en verscheidenheid. De schoonheid zit hem in de veelheid van motieven, vormen en kleuren.

Van 1553 tot 1554, mogelijk al vanaf 1552, is Bruegel aanwezig in Italië. Ongeveer twintig landschapstekeningen die tijdens Bruegels Italiëreis ontstaan, zijn bewaard gebleven. Tijdens zijn tocht door de Alpen en de rest van Italië geeft Bruegel zijn ogen de kost. Bruegel is zo’n meesterlijke observator dat Van Mander op plastische wijze beschrijft hoe het precies lijkt alsof hij de Alpen heeft opgegeten en op doeken en panelen terug heeft uitgespuwd. De berglandschappen en vergezichten vormen de inspiratie voor de weelderige decors van zijn latere schilderijen.

Het residu van Bruegels oplettendheid vinden we terug in de prenten die vanaf 1555 worden uitgegeven door Hieronymus Cock. Cock oefende met zijn prentenuitgeverij In de vier winden een niet te onderschatten invloed uit op de verspreiding van het genre. Het is zelfs aannemelijk dat hij het was die de jonge Bruegel in het begin van zijn carrière heeft aangemoedigd om landschappen te maken. Het is zelfs niet ondenkbaar dat Cock hem heeft gevraagd om de reis naar Italië te maken met het oog op de productie van prenten. Wat vast staat is dat Bruegel na zijn terugkeer in 1554 meteen aan de slag gaat voor Cock en de serie De grote landschappen ontstaat. Het gaat om twaalf prenten die door Joannes en Lucas van Doetecum geëtst werden. Het medium van de prentkunst betekende een boom voor het landschapsgenre.