Vijf keer 2.500 jaar Europese kunstgeschiedenis

De eerste invalshoek is de economische. Welke marktmechanismen bepalen wie verkoopt? En hoe zorgt die verkoop op haar beurt voor innovaties? Kunst is niet alleen op artistiek vlak een creatieve branche. Het ontstaan van catalogi, veilingen, maar ook fraude en vervalsingen, gaan hand in hand met artistieke evoluties. Jonckheere bekijkt de kunstmarkt vanuit vraag- en aanbodzijde. Ook het ontstaan van de tweedehandsmarkt krijgt een bijzondere plaats: de vraag naar oude kunst zorgde ervoor dat kunstenaars gingen scheppen in de stijl van voorgangers. Het is een andere manier om naar de renaissance te kijken. In elk hoofdstuk splitst hij het vanaf de vroege renaissance geografisch op. Vlaanderen, Italië, Duitsland en Frankrijk worden los van elkaar belicht om afwijkende evoluties te laten zien, en dan met elkaar in verband te brengen.

In het tweede hoofdstuk graaft hij in de kunsttheorie. Hoe groeide het begrip kunst en wie waren de gangmakers? De Griekse ideaal van mimesis – nabootsing van de natuur – blijft tot in de negentiende eeuw de norm. Figuren als Leon Battista Alberti zetten in geschriften als De Pictura de maat voor latere denkers. De echte aardverschuiving komt met het impressionisme, wanneer mimesis voor het eerst niet meer het ideaal is. Vanaf dan gebeuren de experimenten in de beeldtaal zelf. In de twintigste eeuw volgen theorieën, manifesten en tijdschriften elkaar in een hoog tempo op, en dit illustreert Jonckheere met onder meer Tristan Tzara, Theo van Doesburg en André Breton.

Ook aan de wetenschap wordt een hoofdstuk gewijd. Evoluties in beeldtaal gaan samen met wetenschappelijke ontdekkingen, of het nu om anatomie, perspectief of materiaalkeuze gaat. De ideale verhoudingen uit de oudheid blijven eeuwenlang in zwang, de Speerdrager van Polycletus en Leonardo Da Vinci’s Vitruviusman zijn nog steeds parate kennis. En olieverf is nu nog een van de uitvindingen waar we in Vlaanderen, met Van Eyck als vaandeldrager, prat op gaan. Jonckheere gaat in op filosofische concepten, het belang van rede en gevoel en de Verlichting. En uiteraard krijgt de uitvinding van de fotografie een belangrijke plaats, de grote concurrent die de mimesisgedachte onbruikbaar maakte en kunst zo in een nieuwe richting dwong.

Het hoofdstuk over macht en geloof toont dat de heersende klasse, van Romeinse keizers tot pakweg Napoleon, de kunstgeschiedenis richting geeft. Jonckheere illustreert hoe de machtsstrijd tussen Italiaanse stadstaten zich niet alleen op het slagveld afspeelt, maar ook via het werk van Botticelli, Michelangelo, Bellini en Titiaan. Hetzelfde geldt voor godsdienstoorlogen. Het interessantst is de grote ommekeer, het moment waarop kunst niet meer de spreekbuis van de macht is. Vanaf de jaren 1860, met hoogtepunten als het Salon des Refusés, is kunst eerder de luis in de pels van de machthebbers. Picasso’s Guernica en Banksy’s Girl with Balloon staan hier broederlijk naast elkaar.

Het laatste deel bekijkt vorm en inhoud, of wat we traditioneel als de essentie van kunst zien. Het is een statement om dit voor het laatst te bewaren. Een van de voornaamste begrippen is stijl. Jonckheere gaat in op het handschrift van de schilder, hoe die kleur, lijn en vorm gebruikt om een idee te verbeelden. De reproducties zijn slim gekozen: hij zet gouden kalven van Nicolas Poussin naast die van Damien Hirst en Emil Nolde, en vergelijkt grafleggingen van Fra Angelico en Rogier van der Weyden. Het is een culminatiehoofdstuk: hier passeren alle kleppers de revue, van de Laocoöngroep tot El Greco, om net als in de andere hoofdstukken te landen bij Manet en de impressionisten. De verdere kunstgeschiedenis gaat snel. Zonder veel detail komen Man Ray en Marcel Duchamp voorbij, maar dat is het.