Museum Plantin Moretus, Antwerpen

Christophe Plantin of Christoffel Plantijn, zoals hij zijn naam later zelf heeft vernederlandst, werd omstreeks 1520 te Saint-Avertin bij Tours geboren in een arm gezin. Moeder overleed tijdens een pestepidemie. Vader, Jean Plantin, een schamele huisknecht, betrok hem in een zwervend bestaan in Lyon. Op 17-jarige leeftijd werd Plantijn te Parijs achtergelaten zonder middelen van bestaan. Om den brode trad hij als leerjongen in dienst bij de bekende drukker-boekbinder en boekhandelaar Robert Macé II te Caen. In deze Normandische stad leerde hij niet alleen zijn stiel. Hij maakte er ook kennis met het dienstmeisje Jeanne Rivière met wie hij in 1545 of 1546 in het huwelijk trad. Na een verblijf van enkele jaren in Parijs, vestigden ze zich in 1548 of 1549 met hun intussen geboren dochtertje Margaretha in Antwerpen. Als belangrijkste handels- en kapitaalmarkt van Noordwest-Europa beleefde de Scheldestad toen volop haar Gouden Eeuw. Plantijns vestiging in Antwerpen als man uit het volk, die zich ook later steeds een “homo plebius” heeft genoemd, lag voor de hand.

Op 9 oktober 1547 lichtte hij zelf Paus Gregorius XIII toe dat Antwerpen de beste keuze was. Als gemakkelijk bereikbare internationale warenmarkt waren hier alle noodzakelijke materialen voor de drukkers- en boekbindersstiel voorhanden.

In de “Gulden Passer” waren niet minder dan zestien persen in bedrijf, een enorm aantal voor die tijd ! Dit drukpersenpark was echter absoluut vereist voor de produktie die toen van Plantijns persen kwam. Zijn relaties met de Spaanse vorst hadden niet alleen geleid tot zijn benoeming tot koninklijk aartsdrukker op 10 juni 1570 (een onbezoldigde en veel lasten meebrengende functie). Nauwelijks acht maand later werd hij voor zijn goede diensten op 1 februari 1571 beloond met het bijzonder lucratieve druk- en verkoopmonopolie van missalen, brevieren en getijdenboeken in de gebieden onder Spaans gezag. De hiermee op gang gekomen Spanje-handel met Filips II zelf als boekhandelaar-tussenpersoon legde de basis voor Plantijns snel groeiende fortuin en de even spectaculaire vlucht van zijn Officina. Deze hoogconjunctuur bewerkstelligde de ontwikkeling van het bedrijf tot de grootste en belangrijkste drukkerij-uitgeverij van haar tijd en tegelijkertijd de opkomst van Antwerpen als wereldcentrum van het boek.

De “boom” was echter kortstondig. De opstand van de Nederlanden en de groei in het Noorden van een onafhankelijke republiek hadden intussen vastere vormen aangenomen. Ook Antwerpen ontkwam niet aan de strijd. Het meest berucht gebleven feit, de Spaanse Furie (4 tot 6 november 1576), deed de stad de kant van de opstandelingen kiezen. Mits het betalen van zeer hoge brandschattingen kon Plantijn zijn “Gulden Passer” vrijwaren van plundering en verwoesting. Andere klappen volgden echter onmiddellijk: de geleende kapitalen dienden afbetaald te worden, de afzetmarkt kromp in, Plantijns Spanje-handel ging ten onder en de door Filips II uit te keren achterstallige betalingen bleven uit. De “Gulden Passer” kwam in financiële moeilijkheden. De verkoop van het Parijse filiaal op 22 augustus 1577 aan de Franse boekhandelaar Michiel Sonnius kon hieraan niet verhelpen. Werken voor de tegenpartij bleek de enige uitkomst: op 17 mei 1578 werd Plantijn op eigen verzoek, maar zonder ooit de Spaanse vorst en de roomse Kerk te hebben afgezworen, benoemd tot officieel drukker van het dirigerend lichaam van de Opstand, de Staten-Generaal. Aangesteld tot stadsdrukker op 17 januari 1579 door de calvinistische Antwerpse magistraat, werd Plantijn nog vóór 17 april 1582 de erkende drukker van de door de gewesten ter vervanging van Filips II gekozen souverein François, hertog van Anjou en Alençon !

Deze koerswijziging redde de “Gulden Passer” van de ondergang. Reeds in 1579 kon Plantijn het pand inkopen, dat hij in 1576 aan de Vrijdagmarkt in erfpacht had genomen voor de definitieve vestiging van zijn woning en bedrijf. Nog hetzelfde jaar volgde de bouw van het drukkersatelier, dat in 1580 in gebruik werd genomen.

Tegelijkertijd werd gezorgd voor opbrengsthuisjes aan de noordkant van de grote binnentuin. Het verhuren van deze huisjes en de verkoop ervan voorzagen het bedrijf van liquiditeiten. In 1580 kreeg Plantijn ook toelating van de overheid om tussen de ingang van de drukkerij en de rui en deels erboven een huisje op te trekken dat tot 1876 dienst deed als werk- en opslagplaats. Nieuwe moeilijkheden kondigden zich toen aan. Met de val van Lier op 2 augustus 1582 voor de Spaanse landvoogd en generaal Alexander Farnese lag de omsingeling en het beleg van Antwerpen in het verschiet en daarmee ook weinig gunstige perspectieven voor de Antwerpse handel. Met een feilloos economisch doorzicht reageerde Plantijn door vanaf eind 1582 in de jonge universiteitsstad Leiden een reserve-onderneming te creëren. Indien Antwerpen economisch ten gronde ging, zou dit filiaal de rol van het Antwerpse moederbedrijf overnemen. Daarnaast bood een dergelijke vestiging ook goede mogelijkheden voor de verovering van een plaats in de zich snel ontwikkelende economische markt van het Noorden. Tenslotte had Plantijn vanuit Leiden ook een zeer aantrekkelijk financieel aanbod gekregen om aan de universiteit een nieuwe onderneming op te zetten. Sinds het overlijden (vóór 2 oktober 1580) van haar academiedrukker, de Antwerpenaar Willem Silvius, had men immers dringend behoefte aan een goed uitgeruste drukkerij en een degelijke boekhandel. Op 3 november 1582 kocht Plantijn er een grote woning en eind april 1583 emigreerde hij met zijn echtgenote en met meerdere werknemers naar de Sleutelstad, waar hij op 29 april in het “Album studiosorum” van de universiteit werd opgetekend.

Tenslotte heeft Jan I Moretus in overleg met zijn echtgenote, Plantijns tweede dochter Martina (Antwerpen, 1550-1616), in belangrijke mate bijgedragen tot het voortbestaan van het bedrijf door zijn testamentaire beschikking van 3 maart 1610. Hierbij werd bepaald dat na zijn dood de leiding van het bedrijf niet toekwam aan zijn oudste nog in leven zijnde zoon, de priester Melchior (Antwerpen, 1573-1634), maar wel aan zijn later geboren kinderen Balthasar I (Antwerpen, 1574-1641) en Jan II (Antwerpen, 1576-1618). Na hun overlijden zou het bedrijf overgaan naar die afstammeling die de familie daartoe het meest geschikt leek. Om Plantijns levenswerk voor de toekomst te bestendigen en uit familiepiëteit is deze clausule vervolgens blijvend overgenomen in de laatste wilsbeschikkingen van de opeenvolgende Moretussen.

Op deze wijze kon het bedrijf compleet met gebouwen, uitrusting en inboedel van generatie op generatie worden overgeleverd tot in de tweede helft van de 19e eeuw toen het reeds meer dan honderd jaar alle rendabiliteit verloren had.

Onder Jan I Moretus was de “Gulden Passer” als belangrijkste typografische onderneming in de Zuidelijke Nederlanden nog steeds een van de allergrootste drukkerij-uitgeverijen op wereldvlak. Met Jan II Moretus als zaakvoerder en Balthasar I Moretus als intellectueel en artistiek leider (voor de boekillustraties deed hij een beroep op zijn schoolvriend P.P. Rubens) bleef de Officina Plantiniana, die nu volledig in dienst stond van de Contrareformatie, nog een zekere internationale faam genieten als humanistische en wetenschappelijke drukkerij-uitgeverij.

Als belangrijkste typografische onderneming van de Zuidelijke Nederlanden behoorde zij tevens tot de grootste typografische bedrijven van Europa. Onder Balthasars neef en opvolger Balthasar II Moretus (Antwerpen, 1615-1674) lieten de bijzonder moeilijke economische omstandigheden als gevolg van de definitieve Scheldesluiting na het Verdrag van Munster of Westfalen (1648) en de opeenvolgende militaire gebeurtenissen in de Zuidelijke Nederlanden, het slagveld van Europa, zich duidelijk voelen. Het bedrijf had geen andere keuze dan de volledige produktie op de “nuevo rezado” af te stemmen, afgezien van enkele humanistische en wetenschappelijke werken. Zo bleef het ook onder zijn zoon Balthasar III Moretus (Antwerpen, 24 juli 1646 - 8 juli 1696), die op 1 september 1692 met de zeer begeerde titel van jonkheer in de adelstand verheven werd door Karel II van Spanje. Hierin kwam geen verandering onder zijn kleinzonen Balthasar IV Moretus (Antwerpen, 12 februari 1679 - 23 maart 1730) en Joannes Jacobus Moretus (Antwerpen, 17 juni 1690 -5 september 1757). Door het met succes beleggen van de opbrengsten van het nog zeer winstgevende bedrijf konden dezen zich opwerken tot de rijkste ingezetenen uit het Antwerpse. Joannes Jacobus werd zelfs beschouwd als een van de allerrijksten uit de Zuidelijke Nederlanden. De gunstige conjunctuur van de “Gulden Passer” had beslist ook verder aangehouden onder Joannes Jacobus’ oudste zoon Franciscus Joannes Moretus (Antwerpen, 1 juni 1717 - 31 juli 1768).

Voor de doorsnee bezoeker geldt het Museum Plantin-Moretus als een van de meest fraaie Antwerpse patriciërswoningen uit de 16e, en voornamelijk 17e en 18e eeuw. In de Lipsiuskamer, die al ten tijde van Plantijn was ingericht en deze naam reeds droeg onder de eerste Moretussen, hangt nog steeds de sfeer van het 16e-eeuwse humanisme, waarvan het Plantijnse Huis tijdens de talrijke verblijven van Justus Lipsius als vriend des huizes het kloppend hart in de Nederlanden was. De grandeur van de levensstijl uit de eerste helft van de 17e eeuw bleef voortleven rond de binnenplaats, die onder Plantijns kleinzoon Balthasar I Moretus in een eerste, esthetiserende (1620-1622) en een tweede, meer utilitaire bouwfase (1637-1639) in klassieke renaissancestijl werd gecreëerd. Dezelfde stijl vinden we terug in de prachtige salons en de imposante bibliotheken.

De “Gulden Passer” werd toen een van de twee schitterendste woningen van Antwerpen zoals dit ons uit oktober 1620 door Joannes Woverius (Jan van de Wouwer, 1574-1635) is overgeleverd: “Onze stad Antwerpen is gelukkig twee zulke vooraanstaande burgers te bezitten als Rubens en Moretus. Vreemdelingen zullen opkijken naar hun woningen; reizigers zullen deze bewonderen”.

Tenslotte is de 18e-eeuwse welstand van de Moretussen nog tastbaar in het voorgebouw in Louis XV-stijl (het enige belangrijke voorbeeld van deze stijl te Antwerpen, opgetrokken o.l.v. architect Engelbert Baets in de jaren 1761-1763 en direct aansluitend op de 17e-eeuwse vertrekken uitgevend op de binnenplaats). De prachtige stijlkamers veranderden in de loop der jaren, afhankelijk van de wisselende behoeften van de bewoners, soms van bestemming. Ingericht met een uitgesproken zin voor esthetiek en kwaliteit, evoceren ze door hun kostbare stoffering met kunstkabinetten en luxemeubilair, wandtapijten, goudleder (waaronder authentiek Spaans goudleder in de Lipsiuskamer waarvan nergens elders in West-Europa voorbeelden bekend zijn), schilderijen (151 werken, waaronder niet minder van 18 van P.P. Rubens), grafiek, beeldhouwwerk, aardewerk en porselein nog steeds de sfeer van welstand en delicate luxe gewaardeerd door de Moretussen.

Voor de gespecialiseerde bezoekers, de boekhistorici en bibliofielen, geldt het Museum Plantin-Moretus echter niet zozeer als een treffend voorbeeld van de schitterende wooncultuur van de Antwerpse topklasse uit de 16e, 17e en 18e eeuw. Voor hen primeert het bedrijf met zijn unieke, compleet uitgeruste werkvertrekken, nl. de lettergieterij (1622), de drukkerij (1579), de correctorskamer (ca. 1700), de boekwinkel (ca. 1700) en het kantoor (ca. 1576), samen met de unieke grafische en typografische collecties.

Deze typografische schatkamer kan immers uitpakken met een uitzonderlijk bezit: een drukpersenpark dat buiten de twee oudste drukpersen ter wereld (ca. 1600) nog vijf houten drukpersen van het Blaeu-type (17e-18e eeuw) omvat; een houten diepdrukpers voor koper- en etsplaten (1714); oud lettergietalaam, goed voor de aanmaak van een 90-tal letterreeksen, dat hier nog uitzonderlijk volledig bewaard is, vooral dan voor de 16e eeuw met 62 gietflessen met 4.492 stempels (de belangrijkste collectie op wereldvlak van werk van specialisten uit de 16e eeuw); 15.825 gejusteerde matrijzen en 4.681 “afslagen” (niet-gejusteerde matrijzen); tien ton lettermateriaal opklimmend tot de 16e eeuw; boekillustratiemateriaal met een 500-tal ontwerptekeningen; 2.846 koperplaten en 13.791 houtblokken van de hand van de beste meesters uit die tijd (ontwerptekenaars onder wie P.P. Rubens, etsers, kopergraveurs en houtsnijders, voornamelijk uit Antwerpen maar ook enkelen uit Nederland en Frankrijk). Even uitzonderlijk bleef hier het bedrijfs- en huishoudelijk archief bewaard. De ruim 158 strekkende meter registers, bundels en losse stukken, opklimmend tot 1555, leveren in haast continue reeksen vanaf 1563 tot 1865 een onuitputtelijke bron voor de boekgeschiedenis, de kunst- en cultuurgeschiedenis en de bedrijfs- en sociaal-economische geschiedenis van Antwerpen en de Nederlanden in het bijzonder en van Europa in het algemeen.

Doel van de Vereeniging: de jongste bevindingen van de studie rond het Plantijnse Huis en zijn produktie onder de aandacht van een ruim publiek brengen. Daarin is ze in de loop van haar meer dan honderdjarig bestaan zeker geslaagd o.m. via haar tijdschrift “De Gulden Passer”. Ook na de feestelijke heropening op 28 juli 1951 heeft de instelling haar functie van studie- en documentatiecentrum rond de Plantiniana in het bijzonder, en de boekdrukkunst in het algemeen voortgezet. Ondér impuls van conservator L. Voet (conservator van 19 januari 1950 tot 31 maart 1982) en adjunct-conservator H.D.L. Vervliet kon reeds op 20 maart 1951 gestalte gegeven worden aan een nieuw initiatief daartoe, het Plantijngenootschap. Deze school voor hoger grafisch en typografisch onderwijs, gekoppeld aan de Instelling, sloot ingevolge het uitblijven van overheidssteun op t4 oktober 1974 de deuren. Afgezien van de persoonlijke navorsing door de conservator en adjunct-conservator voor de stelselmatige wetenschappelijke ontsluiting van de verzamelingen, kondigden zich pas nieuwe perspectieven aan omstrëeks het midden van de jaren tachtig als gevolg van een ruimere terbeschikkingstelling van geschoold wetenschappelijk personeel. Deze tewerkstelling, evenals de vrijblijvende medewerking van sympathiserende specialisten van buiten de instelling, heeft sindsdien de realisatie van een nieuw wetenschappelijk tentoonstellingsprogramma op basis van de rijke reserves van de instelling toegelaten. Elke manifestatie kan nu beschouwd worden als het resultaat van voorafgaand wetenschappelijk onderzoek. Dit verantwoord tentoonstellingsbeleid, dat geheel georiënteerd is op en door de verzamelingen, zal ook naar de toekomst toe verder worden bestendigd. Op deze wijze kan het vele kostbaars, opgeborgen in de reserves, beter bekend worden gemaakt naar het publiek toe om aldus te komen tot een betere kennis van het leven en het werk van Plantijn en de Moretussen. Het succes van de gevoerde tentoonstellingspolitiek bewerkte in universitaire middens reeds een groeiende interesse voor de studie van de schatten van het Plantijnse Huis. Afgezien van het wetenschappelijk onderzoek werden de conservatorische en educatieve noden rond de verzamelingen niet uit het oog verloren. Vanaf de jaren zeventig werden de restauratiewerken hervat. Hierbij kwamen niet alleen boekbanden, luxemeubilair, goudleerzalen en (in de mate van het mogelijke) ook schilderijen aan de beurt. Op de hoek van de Vrijdagmarkt en hét Vrijdagmarktstraatje kon ook het sinds de Tweede Wereldoorlog verdwenen hoekhuis worden heropgericht met een modern drukkersatelier en een boek- en papierrestauratieatelier.

Door een zijdeur in de achterwinkel, kwamen zij in een salon waarvan de wanden bedekt waren met gobelins uit Oudenaarde. 
"Dat zijn verdures" lichtte Jeanne toe; "ze werden zo genoemd vanwege de overwegend groene kleur. Ze zijn laat-17e-eeuws. Kijk: de voorstelling van landelijke taferelen en feestelijkheden is typisch voor die tijd." 
"En dit", zei Landy triomfantelijk, "is een schitterend voorbeeld van 16e-eeuwse houtsculptuur. Vlaamse renaissance op zijn best!" 
Hij haalde een plastic leesbrilletje tevoorschijn en bestudeerde van dichtbij de houten deurlijst. 
"De houtsnijder stond onder de invloed van de Italiaanse groteskenstijl... weet jij wie dit gemaakt heeft ?" 
"Een anonieme kunstenaar, één van de vele bescheiden vaklui. In de 16e eeuw bestond de behoefte nog niet om overal je naam op te zetten. Je deed je werk en dat was dat. Ik twijfel er zelfs aan dat de houtsnijder zichzelf een kunstenaar vond. Net zomin als de medewerkers van Plantijn zichzelf geleerden vonden, hoewel ze soms zes of zeven talen beheersten, waaronder Hebreeuws en Aramees en soms zelfs Arabisch!" 
Via de keuken, waren zij inmiddels in de kamer van de proeflezers aanbeland, na een wandeling langs een tentoonstelling over de historiek en de wording van het boek. De indrukwekkende proeflezerstafel stond vlak bij de kleine ramen en op deze sombere dag kreeg je een goede indruk van de moeilijke omstandigheden waarin de correctoren hun veertienurendagen doorbrachten. 
"Kun je je voorstellen", zei Landy, "zelfs overdag moet er een soort schemer hebben gehangen en de kunstverlichting, met een enkel kaarsje of een oliepit, stelde ook al niet veel voor. Hier moest je dan onmenselijk veel uren per dag zitten, op de keiharde houten banken. Kijk, de voetensteun is ook één doorlopende plank; niks ergonomie, als je korte benen had, dan had je gewoon pech!" 
'Ja", zei Jeanne, "en lanterfanten was er niet bij, want één proeflezer moest de produktie van drie persen kunnen bijhouden. Als er iemand ziek was, moest hij nóg harder werken, al kwam er dan wel iets bij zijn dagloon bij!" 
"Dus het begrip universitair proletariaat is ook al geen uitvinding van deze tijd", grapte Landy, terwijl hij geïnteresseerd stond te kijken naar een mooi 17e-eeuws schilderijtje Geleerde aan de arbeid: een vroeg kalende man met een uitdrukking van intense concentratie op zijn gezicht. 

"Hij was een erg lieve man", raadde Jeanne zijn gedachten, "een zachtmoedig mens met een mild gevoel voor humor. 
Kijk, Mopsius, zijn hond, staat op de voorgrond afgebeeld. 
Justus was gek op dat beest en daarom heeft hij een ereplaats in het schilderij samen met al het andere dat belang had in zijn leven: Rome, Seneca en tulpen, een zeldzame kostbaarheid in zijn tijd." 
"Seneca", zei Landy peinzend, "dat was toch de man achter de beruchte keizer Nero ?" 
"Een tragisch man, ja. Als stoïcijns filosoof en briljant redenaar, was hij erg gerespecteerd in het oude Rome. 
Hij maakte deel uit van de senaat en keizerin Agrippina benoemde hem tot gouverneur van de jonge Nero. Hij heeft lange tijd zijn stempel weten te drukken op het beleid van de jonge despoot. Maar toen de ethiek van de filosoof al te zeer in de weg ging staan van zijn ongebreidelde machtswellust, dwong Nero hem zelfmoord te plegen." 
Merkwaardig, dacht Landy, een man die in een despotische tijd leeft en toch een filosoof als voorbeeld neemt, die vermoord is door een despoot. De onverklaarbare aantrekkingskracht van de afgrond? 
Even later liepen zij de kamer binnen waar duizenden metalen reserveletters, nog in hun originele verpakking, lagen opgeslagen. Op de schoorsteenmantel stonden drie houten beelden. 
"Achttiende-eeuws", zei Jeanne, "zij stellen Eer, Moed en Rechtgelovigheid voor." Je hoorde iets plechtigs in haar stem. Tegenwoordig zou daar eerder een poster hangen met Produkt, Plaats, Prij , Promotie, de 4 P's van het geloof dat marketing heet, dacht Landy. Verrast stelde hij vast dat hij niet echt blij was met die gedachte. 

Niets komt vóór zijn tijd in de geschiedenis, dacht Landy. Het humanisme kende hier een uitzonderlijk hoogtepunt. 
De godsdienstige verdraagzaamheid, die in het Huis der Liefde werd gepredikt, was verbluffend voor die tijd. Maar de werkomstandigheden in het atelier van waaruit al dat kostbare gedachtengoed werd verspreid, vindt men tegenwoordig alleen nog in de illegale sweatshops van de lage-loon-landen. 
"Ik vraag me af wat er zou gebeurd zijn, als die prille industrietjes uit de 16e eeuw de achturendag hadden gekend", zei hij. "Of als er een sociale wetgeving had bestaan, met betaalde vakantie en dopgeld. Zouden zij dan überhaupt hebben kunnen ontstaan ? Zouden wij tegenwoordig kleren uit Taiwan of Singapore dragen als er daar een wet was tegen het stukloon ? En zou Zuidoost-Azië, zonder slavenindustrie, een hongergebied zijn geworden ?" 
Jeanne antwoordde niet meteen. Hij zag in haar ogen de geamuseerde verbazing waarmee Amerikanen nu eenmaal bekeken worden, zodra zij hun subcontinent verlaten. 
'Je kunt de Officina Plantiniana moeilijk met een verkleinwoord afdoen", zei ze tenslotte, "en je kunt haar proporties zeker niet verkleinen vanuit het perspectief van biefstuk-socialisme ! In de 34 jaar van zijn loopbaan heeft Christoffel 2.450 titels gedrukt en uitgegeven. Als je daar het kleine werk van 563 formulieren en overheidsordonnantiën aftrekt, hou je nog altijd 1.887 publikaties over. Dat zijn er gemiddeld 55 per jaar en dat is, ook volgens hedendaagse normen, beduidend meer dan wat jij een industrietje noemt. Zeker als je zijn produktie inhoudelijk bekijkt. Uiteraard was het aandeel van de godsdienstige publikaties enorm, maar dat kon ook moeilijk anders in die tijd. Maar als je zijn humanistische publikaties bekijkt en als je bedenkt dat ook Christoffels uitgaven op het gebied van woordenboeken, menswetenschappen of fabel- en embleemboeken, doordrenkt waren van de humanistische geest, dan kun je er niet naast kijken: hij was de belangrijkste uitgever in de tweede helft van de 16e eeuw. Zijn invloed op de intellectuelen van zijn tijd kan moeilijk worden overschat. En zijn boeken werden niet alleen verspreid in de Nederlanden, maar ook in het Duitse Rijk, in Frankrijk, Spanje en zijn koloniën, Italië, Engeland, de Noordafrikaanse gebieden en zelfs in het Verre Oosten!" Er lag een hoge blos op haar gezicht en in het vuur van haar betoog, was haar stem steeds luider gaan klinken. 

Een suppoost kwam gealarmeerd hun richting uit. Landy vatte Jeanne bij de hand en trok haar mee, het portaal in en de monumentale trap op, naar de eerste Plantijnse zaal. Misschien had zij wel gelijk, dacht hij. Grote verwezenlijkingen zijn niet gebouwd op de rechten van de kleine man. Wel op zijn offers. 

Landy moest toegeven dat het heerlijk mooi was, het Graduale Romanum: de tempore et Sanctis. Het enige bekende exemplaar op perkament van dit boek, dat op 500 exemplaren werd gedrukt in 1599, lag tentoongesteld in de Moretuszaal. 
Zij bewonderden het vakmanschap waarmee de illustratie was uitgebeeld: de annunciatie van de engel Gabriël aan Maria. Rechts van het boek waren het titelblad en de kopergravure voor het titelblad tentoongesteld. 
"Dus de opvolgers van Plantijn drukten alleen maar religieuze boeken ? Ik zie tenminste geen spoor van humanistische publikaties", merkte Landy op. 
"Natuurlijk wel", zei Jeanne verontwaardigd. "De eerste Jan Moretus is altijd grote wetenschappelijke werken blijven herdrukken, zoals die van Kilianus en van Dodoens. Zelf heeft hij ook belangrijke humanistische werken uitgegeven, zoals de Electorum libri II, een studie over het Romeinse leven, door Filips Rubens, de broer van Pieter Paul. Maar hij had het niet gemakkelijk, Jan. Nadat Alexander Farnese Antwerpen, op 17 augustus 1585, tot overgave had gedwongen, stortte de economie van de Zuidelijke Nederlanden in elkaar. Bovendien wilde Jan zijn medeërfgenamen tot de laatste cent uitbetalen, hoewel Christoffel het complete bedrijf uitdrukkelijk aan hem alleen had nagelaten. Ook Jan was lange tijd lid geweest van het Huis der Liefde en ik weet zeker dat hij hun ideaal is trouw gebleven: een diep geloof in Christus, maar buiten de bestaande kerken om. Als hij weer orthodox katholiek is geworden, dan was dat zeker uitsluitend om zijn bedrijf te redden. Hoewel ? Na het Concilie van Trente van 1545 tot 1563, was de Contrareformatie op gang gekomen. Dat was een eerlijk bedoelde poging om de rooms-katholieke kerk te zuiveren en misbruiken uit te roeien. De jonge orde van de jezuïeten, opgericht in 1534, stelde zich helemaal in dienst van deze kerkvernieuwing en wellicht konden zij hun enthousiasme overbrengen op Jan Moretus. In ieder geval werd hij hun vaste drukker. Bovendien kon hij het Plantijns privilege van 1571, voor het drukken van liturgische werken voor Spanje en de Nederlanden, op zijn naam zetten en werd hij ook officieel drukker van de stad Antwerpen. Op het einde van zijn leven was Jan Moretus, begonnen als hulpje in de boekenwinkel van Christoffel, de belangrijkste drukker van de Contrareformatie." 
Zij ziet er uit als een klein meisje dat opschept over haar vader, dacht Landy vertederd. En hij trachtte zich voor te stellen dat je niet alleen een leven uit het verleden, maar ook één uit de toekomst kon samenvatten in één zo'n helicopter­beeld. 

“Waardering vooral. Hun samenwerking was meer dan een laat gevolg van sentimentele jeugdherinneringen. Tussen 1613 en 1637, tekende Rubens 24 ontwerpen van titelpagina’s voor Balthasar. Dat deed hij niet voor het geld, want in die periode was de schilder zelf al rijk en bovendien werd het ontwerpen van een titelplaat veel minder betaald dan het graveren ervan. Hij ervaarde het ook niet als minderwaardig werk, dat hij deed om zijn oude vriend een plezier te doen. Nee, Balthasar en Pieter Paul waren zeer bewust bezig met een creatief avontuur.

Zij waren de eersten die inzagen dat boekillustraties meer konden zijn dan alleen maar mooie plaatjes. Zij kregen het idee om het beeld van het titelblad dezelfde inhoud mee te geven als het boek ... " 
Jeanne had haar gesticulerende armen laten zakken en de opwinding ebde weg uit haar gezicht. Hoe kan je, over een afgrond van vierhonderd jaar heen, uitleggen dat ook de elementairste dingen niet altijd voor de hand hebben gelegen ? Maar Landy had gefascineerd staan luisteren. 
"Form follows function", fluisterde hij. "De vorm moet de inhoud volgen, een basisprincipe van wat wij tegenwoordig design noemen ... alsof wij dat begrip hadden uitgevonden ! Jezus, wat een idee: Balthasar Moretus als conceptueel kunstenaar en Rubens als uitvoerder?" 

Incunabels", zei Jeanne, "wiegedrukken ! Niet dat Christoffel en zijn gezellen die allereerste drukken van vóór 1500 zo noemden. Die erenaam, die ook een beetje denigrerend klinkt, alsof er kwalitatief iets aan mankeert, werd er in latere eeuwen opgeplakt. Onzin natuurlijk. Net als het epitheton primitieve kunst. Kunst is immers kunst en drukwerk is drukwerk. 
Voor Plantijn was het vakwerk waar hij bewondering voor had en dat hij probeerde te evenaren en te overtreffen." 
Zij stonden in de zaal van de Antwerpse drukkers en Landy realiseerde zich, met ongelovige bewondering, dat de tien drukkers, die in Antwerpen actief waren tussen 1481 en 1500, hier bijna allemaal met werk vertegenwoordigd waren. 
''.Je denkt er niet zo meteen aan, maar Plantijn is natuurlijk niet in een vacuüm beland, hier in Antwerpen", zei hij, "er was al een grafische industrie !" 
Zij liepen langs de verschillende toonkasten en bleven staan voor het op één na oudste Antwerpse incunabel: 
Den Spieghel ofte een reghel der kersten ghelove ofte der kersten eewe. 
"Gedrukt door Matthias van der Goes in 1482", zei Jeanne. 
"Christoffel bewonderde hem zeer. Net als Geraert Leeu, een Hollander uit Gouda, die zich hier vestigde als uitgever van geïllustreerde boeken. Vergeet niet dat Christoffel naar Antwerpen was gekomen als boekbinder en leerbewerker. Gabriel de Çayas - de man die hem later de opdracht voor de polyglotbijbel zou bezorgen - had een fraai bewerkt lederen koffertje besteld voor zijn meester, koning Filips II. Christoffel ging het zelf afleveren, maar op de Meir werd hij neergestoken door twee dronken fuivers, die hem voor iemand anders hielden. 

“Sta toch niet zo te snuiven, man ! Heb je geen zakdoek misschien ?” 
Landy pakte gehoorzaam zijn zakdoek. Een reflex, realiseerde hij zich: moeders zijn vrouwen die zoons africhten ten behoeve van schoondochters. Maar dat laatste woord was zo ontnuchterend dat hij snel over iets anders begon. 
“Een Mercatorkaart !”, zei hij met de vinger wijzend naar een landkaart die aan één van de muren hing, in de zaal van de aardrijkskunde. 
“Het begint stilaan een refreintje te worden, maar in de zestiende eeuw hadden de Zuidelijke Nederlanden, en op de eerste plaats Antwerpen, Italië en Duitsland onttroond op het gebied van de cartografie. Na de val van Antwerpen, namen de Vlaamse emigranten hun know-how mee naar Amsterdam en tot in de 18e eeuw bleven de Hollanders de beste leveranciers van betrouwbare zee- en landkaarten van Europa. Vanaf 1577 werden de kaarten van Abraham Ortelius bij Plantijn gedrukt. 
Ortelius was de uitgever van de eerste atlas uit de geschiedenis, maar ook andere cartografen uit die tijd waren wereldberoemd. Die kaart van Mercator - de belangrijkste cartograaf sinds Ptolemeus - is de enige die hier is gedrukt. Zij stelt het graafschap Vlaanderen voor, zoals het eruitzag na het Verdrag van Madrid in 1526. Zie je, Zeeuws-Vlaanderen en Noord-Frankrijk horen er nog bij !” 
Landy kreeg een andere atlas in het oog: Theatrum Orbis Terrarum, het schouwtoneel van de wereld, prijkte er boven. “Hé”, riep hij, “dat kan toch niet. Een 16e-eeuwse kaart waar de Oostafrikaanse meren op aangegeven zijn. Die zijn toch pas in de tijd van Livingstone en Stanley ontdekt !” 
“Vergeet het maar”, gnuifde Jeanne, “deze kaart is zo authentiek als je maar kunt wensen. Zij bewijst alleen dat de 16e-eeuwse cartografen beter op de hoogte waren dan hun navolgers in de 18e en de 19e eeuw. Wist je overigens dat mannen als Gemma Frisius, Ortelius en Mercator de eigenlijke promotors waren van de eerste poolreizen ? Ook al waren hun kaarten dan op dat gebied foutief ?” 
Poolreizen, ontdekkingen... Landy stond vertederd naar de twee wereldbollen te kijken, die in de grote zaal stonden opgesteld. Het waren twee zeldzame exemplaren uit de ateliers van de Van Langren-dynastie, in de 17e eeuw de beste sferografen van de Zuidelijke Nederlanden. Zou hij er aan durven draaien ? Nee, de suppoost keek veel te streng.

Op hun weg naar de zaal van de boekillustraties,  wandelden zij achtereenvolgens door een klein salon en een 17e-eeuwse slaapkamer. Het viel Landy op hoe kort het gebeeldhouwde eikehouten hemelbed was. Sliepen ze in die tijd half zittend, of waren ze allemaal zo klein als Jeanne?
Zij stond bij een toonkast met houtsneden. Haar linkerschouder zakte een beetje, zag Landy. Zelfs onder haar losse colbertjasje, leek haar bovenlichaam smaller dan haar iets te brede heupen.
Haar blik betrapte hem en hij zei snel dat die houtblokjes ... dat hij daar ook nog mee gewerkt had bij de Voice.
"Ik durf te wedden dat je er een paar van meegepikt hebt", zei ze ernstig, "dat doen alle drukkersleerlingen. Nog een wonder dat er zoveel bewaard zijn gebleven: vijftienduizend. Maar zij werden ook bij duizenden gemaakt in de tijd van Christoffel, het fruitbomenhout waar ze uit gesneden werden, was goedkoop en er waren mensen genoeg die de techniek van het houtsnijden beheersten ... "
"Maar Plantijn was wel de eerste die op grote schaal met kopergravures ging werken!"
"Hij heeft de diepdruktechniek natuurlijk niet uitgevonden, maar hij was inderdaad de eerste die er op industriële schaal mee ging werken. Zeker in de Nederlanden, misschien zelfs in de hele typografische wereld !"
"Ik heb nooit met diepdruk gewerkt, dat was niet gebruikelijk bij kranten; weekbladen met grote oplage gebruikten de techniek wel."
"Hoogdruk ken je dus: de af te drukken gedeelten liggen hoger dan de gedeelten die niet worden afgedrukt ... "

Wat was er met die vrouw ? Als hij haar op straat was tegengekomen, zou hij haar niet eens hebben opgemerkt. Zij was klein, maar gewoon klein. Niet petite zoals de perfecte miniatuurvrouwtjes, die Playmate worden. Zij deed belerend als een schooljuffrouw en zo zag ze er eigenlijk ook uit. Minus het zware brilmontuur, moest hij toegeven. Maar op zijn vraag of zij met hem uit eten ging, had hij precies hetzelfde antwoord gekregen als Johnny uit de kleuterklas: niets; zelfs geen schouderophalen. 
En nu -met niet aflatend enthousiasme- sleepte zij hem door de gieterij. 
"Niet pruilen,Johnny, hier kun je je ouwe drukkershart nog even ophalen ! " 
"Gevoel voor humor is wat de mens onderscheidt van het beest!" Dat waren de laatste woorden van grandpa Landy en - zoals zo vaak in de afgelopen jaren - brachten zij een glimlach om zijn lippen. "Niet pruilen, Johnny !" Nu hij er goed over nadacht, kon hij een schaterlach moeilijk bedwingen.
Hij sloeg zijn arm om haar schouder en zoende haar smakkend op de wang.
"Kom op schat, laat die arme Amerikaan nog maar eens wat zien! Dat hier, dat ken ik: een loodsmeltoven!"
Zij had zich niet teruggetrokken toen hij haar wang zoende en hij had zelfs het gevoel dat zij wat vertrouwelijker tegen hem aanleunde.

“Zeventiende-eeuws en compleet gaaf bewaard, net als al de parafernalia die voor het lettergieten nodig waren. Alweer tot voor kort, want tot voor de recente intrede van de foto-setting was er ook op dit gebied niets veranderd. Letters werden in reliëf gegraveerd in stalen stempels, die werden in koperen matrijzen geslagen en daarin werden de loden letters gegoten...” 
“Ingewikkelder dan het klinkt, want bij het graveren van de letter in de stempel kwam al heel wat kijken, terwijl ook de matrijzen nog gejusteerd moesten worden, pasklaar worden gemaakt, maar daar hadden de zetters van de Voice geen last van, want de stempels en de matrijzen werden kant en klaar gekocht.” 
“Precies het idee van Christoffel. Ook hij heeft nooit letters ontworpen of gesneden. Hij kocht ze kant en klaar. Maar, in tegenstelling tot veel van zijn tijdgenoten, beperkte hij zich niet tot stempelsnijders in de stad. Hij wilde het beste wat er in heel Europa te krijgen was en daar investeerde hij ook in. Nu nog liggen er hier 15.000 matrijzen en bijna 5.000 stempels uit de tijd van Plantijn, méér dan 80 verschillende lettersoorten en korpsen !” 
Een beetje spottend kijken en wat plagerig doen. Landy wist precies dat dit nu de juiste techniek was, als hij ooit verder wilde raken dan een vluchtige ontmoeting in een museum. Maar hij kreeg het bordje “Claude Garamond (?-1561)” in het oog en onwillekeurig liet hij haar schouder los. 
“Garamond ? Dat is een lettersoort ! Dat was de broodletter van de Voice. Die is ontworpen in de zestiende eeuw ? !” 
“Ja. Er worden hier volledige sets van stempels en matrijzen getoond van al de belangrijkste grootmeesters uit de zestiende eeuw. Garamond is er inderdaad één die al die eeuwen met glans heeft getrotseerd: een lichtere en sierlijker versie van de romein.” 
“En dat was de letter die de Romeinen gebruikten ?” 
“Nee hoor. Dat was de Karolingische minuskel uit de 9e eeuw, maar de 16e-eeuwse humanisten dachten dat zij het schrift van de Romeinen hadden gevonden en daarom noemden zij die letter zo !” 
“Wow !” riep Landy.Toen hij haar zag monkelen, kon hij zichzelf wel schoppen.

"Jeanne?! 
"Landy kwam de zaal binnengestormd. Er was niemand te zien. Lacherig draaide hij zich naar alle kanten om, keek achter de kunstkabinetten en onder de grote eiken tafel, maar er was nergens een plek waar je je kon verstoppen. Zelfs niet als je zo'n kleine grijze muis was, als Jeanne. 
Er kwam een suppoost binnen, een kaarsrechte oudere man met een grijze snor. 
"Het is tijd, meneer!" 
'Jeanne Rivière, ik zoek Jeanne Rivière!" 
De man bekeek Landy scherp, maar haalde dan de schouders op en wees, met zijn duim, naar een schilderij dat achter hem hing. 
'Jeanne Rivière, meneer. Echtgenote van Christoffel Plantijn, gehuwd in 1546, overleden op 17 augustus 1596, naar oude afbeeldingen geschilderd door Pieter Paul Rubens tussen 1630 en 1636 !" 
De lange dunne neus was er en de te zwarte ogen. Onder de witte kap was de aanzet van het touwkleurige haar te zien. 
De kleine mond leek te verdwijnen tussen de diepe plooien van vlezig geworden wangen. Maar Jeanne was dan ook een oude vrouw geworden. Een vierhonderd jaar oude vrouw.