Musée de Flandre - De spiegel van de ziel

De Vlaamse primitieven blonken uit in een tot dan toe ongezien realisme en de grootsten onder hen – Jan van Eyck, Petrus Christus, Michael Sittow, Hans Memling, Robert Campin – hadden hun roem niet in de laatste plaats te danken aan hun vermogen om niet louter de werkelijkheid tot in de kleinste anatomische details weer te geven, maar daarbij ook uitdrukking te geven aan het karakter van de geportretteerden. De vijftiende-eeuwse innovatie van het portret in driekwart, in plaats van in profiel, draagt ertoe bij om de neiging tot idealisering te doen afnemen en te focussen op de karakteristieke trekken van een gezicht. Een interessante uitzondering in de tentoonstelling is het portret van de Heilig Roomse keizer Frederik III uit het atelier van de Meester van Frankfurt, maar ook achter deze keuze gaat een betekenis schuil: de profielweergave is een verwijzing naar de afbeeldingen van Romeinse keizers op oude munten en geeft dus uitdrukking aan de ambities van de geportretteerde.

Aanvankelijk waren portretten een voorrecht van de absolute elite: edelen en vorsten. De economische bloei van de steden en de opkomst van de burgerij zorgen voor een grote toename van portretten van gewone, zij het gegoede burgers doorheen de vijftiende en zestiende eeuw. Vaak bleven deze gespeend van een indicatie van de identiteit van de geportretteerde en ook in de tentoonstelling krijgen we veel anonieme portretten te zien, meestal van befaamde portrettisten als Frans Floris of Adriaen Thomasz. Key. De hogere klassen blijven vertegenwoordigd met zeventiende-eeuwse portretten van heersers als kardinaal-infant Ferdinand van Oostenrijk en Henriëtta Maria van Frankrijk (later koningin van Engeland) geschilderd door Antoon van Dyck en Frans Pourbus de Jongere, de absolute top van die tijd.

De tentoonstelling is ook een goede oppurtuniteit om een nieuwe aankoop van het Musée de Flandre te ontdekken. Het gaat om een Gevangenneming van Christus die wordt toegeschreven aan de Meester van 1518. Deze wordt in de literatuur meestal geïdentificeerd met Jan Mertens van Dornicke, een schilder die in het eerste kwart van de zestiende eeuw actief was in Antwerpen. Jan van Dornicke volgde zijn opleiding bij Jan Gossaert van Mabuse, die een doorslaggevende rol speelde bij de introductie van de stijl en thema’s van de Italiaanse renaissanse in de Nederlanden. In 1509, rond de periode dat Gossaert terugkeerde van zijn Italiëreis in het gevolg van Filips van Bourgondië, werd van Dornicke ingeschreven als vrijmeester in het Antwerpse Sint-Lucasgilde. In de daaropvolgende jaren groeide zijn atelier uit tot één van de grootste van de stad. De enorme productie was duidelijk bedoeld voor de export, wat leidde tot een wisselvallige kwaliteit, afhankelijk van de beoogde kopers.

Van Dornicke was één van de sleutelfiguren van de stroming die door de befaamde kunsthistoricus Max Jakob Friedländer het ‘Antwerps maniërisme’ werd gedoopt, maar hij is vooral bekend als schoonvader en leermeester van Pieter Coecke van Aelst, die na diens dood in 1527 het atelier verderzette. Coecke was op zijn beurt de schoonvader en leermeester van Pieter Bruegel de Oude en zou het tegen het einde van zijn leven nog schoppen tot hofschilder van keizer Karel V.

De aankoop gebeurde met steun van het departement Nord en past volledig binnen het acquisitiebeleid van het Musée de Flandre. Het museum is al in het bezit van een Heilige Drievuldigheid van Pieter Coecke, waardoor het nu een vollediger beeld kan brengen van de Antwerpse kunstproductie in deze periode. In de tentoonstelling zal ook een Madonna te zien zijn uit de omgeving van Jan Gossaert, de leermeester van Van Dornicke.