Jacob Cornelisz. van Amsterdam - De calvarie

In plaats van de drie kruisen toont de 'Calvarie' van Jacob Cornelisz. slechts de gekruisigde Christus, waarvan de diagonale opstelling, die de dieptewerking bevordert, weinig gebruikelijk is in de Nederlandse schilderkunst van het eerste vierde van de 16de eeuw. Aan de voet van het kruis knielt de H. Maria Magdalena ; links van haar staan de H. Maagd en Johannes de Evangelist in wier groep Maria Cleofas of Maria Salome opgenomen is. Rechts van het kruis zitten de tweede van de voornoemde Maria's en een andere vrouw. In tegenstelling met het evangelie, waar Christus' vrienden op afstand staan te kijken, waar de onmiddellijke omgeving van de Verlosser geladen is met vijandelijke brutaliteit en waar rampen de aarde teisteren, is Golgotha hier een rustig oord, vol vereenzaamde stilte, die stemt tot innige bezinning.

Het wrede gebeuren wordt herleid tot een verfijnde sfeer van smart. De H. Maagd vermag haar hartverscheurend leed te beheersen en blikt met weemoed en met moederlijke trots op naar haar stervende Zoon. Johannes de Evangelist wist zich kinderlijk met vrouwelijk geaffecteerd gebaar een traan uit het linkeroog. De achter Maria staande vrouw richt op deze laatste blikken van naïeve en stomme verbazing. Het gezicht van Maria Magdalena blijft gans onberoerd en om Christus' voeten te kunnen kussen knielt ze in een elegante houding met een precieus gebaar, dat haar toelaat haar schitterend kleed zoveel mogelijk tot zijn recht te doen komen. Van de twee andere vrouwen rechts zit de eerste in een half vrome, half verdwaasde aanschouwing met gevouwen handen schijnbaar zonder te bidden. De tweede maakt een verontschuldigend gebaar, dat echter blijkbaar geen zieleleed vertolkt. De figuur van Christus met de gedrongen gestalte, met iets verwijtends en afkeurends in de neergeslagen ogen en met de verbitterde, neergetrokken mond, herinnert aan Romaanse kruisbeelden, waar de Verlosser als idool veraf staat van de mensheid en als de God-Mens ontoegankelijk is voor de aardse stervelingen. Het is echter alsof de schilder die pessimistische indruk zo snel mogelijk wil doen vergeten door de aandacht af te leiden naar het zwierig opwaaiende lendendoek, waarvan het onderste pand volgens een speels esthetische impuls grillig het plooienspel van Maria Magdalena's kleed en mantel nabootst. Heeft men eenmaal oog voor het al te dwingend formalisme van deze kunst dan valt ook het schrijnend gebrek aan innerlijk beleefde tragiek op. De sterk gevarieerde uitbeelding van de smart mist wellicht om die reden de noodzakelijke diepgang ; te aards ingesteld doet zij bijna louter conventioneel aan en beperkt zich dan ook tot uiterlijke gebaren.

Het landschap in de 'Calvarie' van Jacob Cornelisz. werkt als een decor. Zoals in het toneel zijn de hoofdpersonages niet geïntegreerd in het landschap, maar ze staan ervoor. De hoofdgroep vormt een in zichzelf gesloten éénheid, een onafhankelijke entiteit geïsoleerd van de natuur. Zelfs tot in de kleinste bijzonderheden blijft een scheiding tussen de onderdelen van het geheel voelbaar. Het geheel komt niet voor als het resultaat van de breedordenende geest van de kunstenaar, maar van het vrij handige samenspel van de verschillende onderdelen. De coulisse-achtige indruk van het landschap, dat niet van 'binnenuit' wordt opgebouwd wordt nog verhoogd door de zwakke perspectiefwerking. Enkele diagonale snijlijnen scheiden de sterk begrensde kleine werelden : het landelijk kasteel links op de heuvel, de stad Jeruzalem in de diepte van het dal, de holle weg die er naartoe leidt, het bos uiterst rechts en in de achtergrond de heuvels die in bergen overgaan. Zwaar en materieel heeft de hand van de schilder die werelden gevormd en de details ervan even nadrukkelijk in overeenstemming met de stofwaarden van de dingen. Het landschap werd niet beroerd door het dramatisch gebeuren en de duisternis boven Jeruzalem lijkt eerder veroorzaakt door zijn natuurlijke ligging in een schaduwrijk dal dan door een bovennatuurlijk ingrijpen. Het idyllisch gelegen oord links op het heuvel, door zonlicht overstraald, versterkt trouwens die indruk. Enigszins enigmatisch werkt de verschijning van een ruiter rechts achter een boom aan de bosrand. Met zijn profetisch uiterlijk schijnt hij op zijn stilstaand paard door iets geboeid te worden. Toch bestaat ook hier geen band met het hoofdgebeuren en als men de richting volgt waarin hij kijkt, wordt de indruk van het raadselachtige snel vernietigd door het alledaagse van de ruitergroep, die rustig naar Jeruzalem afdaalt.