Bloemen en beestjes

Uilen hebben altijd al een rol gespeeld in de verhalen van vele culturen wereldwijd. Ze zijn mysterieus want wanneer de mens slaapt, zijn deze nachtroofvogels op pad en aangezien hun ogen frontaal geplaatst zijn, en niet zijdelings zoals bij de meeste vogels, kijken ze ons recht in de ogen. Hun symbolische betekenissen zijn erg divers. Het is algemeen bekend dat ze gewaardeerd worden voor hun wijsheid. Homeros bedacht Athena, de Griekse godin van de wijsheid, niet voor niets met het epitheton ‘de uilogige’.

“Niemand haat de kunst, tenzij zij die haar niet kennen”, lezen we in het Latijn bovenaan de kabinetminiatuur die Joris Hoefnagel (1542–1600) schonk aan zijn kompaan Abraham Ortelius (1527–1598). In dit kleinood eert Hoefnagel zijn motto natura sola magistra (enkel de natuur als leermeester). Een harige vlinderrups, volgroeide vlinders, een waterjuffer en andere vliegvlugge insecten zijn tot in de kleinste details geschilderd. Onderzoek wees uit dat Hoefnagel ook echte vlinder- en libelvleugels verwerkte in zijn kunststukjes – mogelijk ook in dit voorbeeld. Pontificaal in het midden zit een ransuil met typische oorpluimen. Hoefnagel voert een zogenaamde Hermathena op, of een combinatie van de goden Hermes en Athena. De uil, als attribuut van Athena, houdt de caduceus, of de staf van Hermes vast, de god van de reizigers en de verspreider van kennis. Die staf bestaat voor de gelegenheid uit een verfborstel met twee slangen. Links en rechts liggen een passer, een meetinstrument, verf, teken- en schildergerei en pigmenten in schelpen. Daarmee verbindt Hoefnagel zijn wereld, die van de kunst, met die van zijn vriend, de wetenschap. Ortelius was een belangrijke, vroege cartograaf, wat verzinnebeeld wordt door de globe op het boek. Het is een allegorie die je zonder voorkennis niet kunt begrijpen. Kennis was, zoals bovenaan aangegeven door de maker, essentieel.

Om bloemen natuurgetrouw te kunnen schilderen, had men echte voorbeelden nodig. Na zijn faillissement was de begenadigde bloemenschilder Roelant Savery (1576-1639) verplicht om zijn huis in Utrecht, Het Keyzerswapen, in 1638 te verkopen. Savery bleek een vlijtige tuinder en dat werd zelfs vermeld in de boedelbeschrijving: “De blomen ende vordene plantagie in den hoff staende.” Zijn tuin en de bijhorende bloemen werden geschat op een royale 400 gulden. Andere schilders gingen dan weer kijken in de tuinen van rijke mensen of in wetenschappelijke, botanische tuinen, zoals die van Carolus Clusius (1526-1609) aan de universiteit van Leiden. Clusius kweekte er als eerste tulpen. Kort daarna, zoals bij Osias Beert, doken ze op in bloemstillevens.

Al die fraaie flora vergde veel studietijd. Zeventiende-eeuwse modeltekeningen zijn helaas erg zeldzaam. Vandaar dat Jan Brueghels (1568-1625) verticale bloemenguirlande belangrijk is voor het collectieve geheugen. Zijn voorstudie gebruikte Brueghel voor verschillende schilderijen. Zelf zou hij enkele zaken verwerkt hebben uit Joris Hoefnagels magnum opus, De vier elementen (National Gallery of Art, Washington). Kunst zegt iets over het leven en de maatschappij, maar is ook altijd een dialoog met de kunst(geschiedenis) zelf.

Fladderende vlinders, wespjes die aangetrokken worden  door bloemen, hongerige slakken of de knabbelende muis in het aan Clara Peeters (1588/89-1636) toegeschreven bloemstilleven gaan in essentie alle terug op de lofrede van Plinius over enkele mythische Oudgriekse schilders. Denk vooral aan het verhaal over Zeuxis’ sappige druiven die zo levensecht geschilderd waren dat vogels erop afkwamen.

Wat we zien, zoals de kronkelende wingerd, de druiven, de perziken, is natuurlijker weergegeven dan aan het begin van de zeventiende eeuw. De dorre blaadjes en het overrijpe fruit, met opengespatte en rotte druiven, volgen de natuurlijk cyclus van het leven. Opvallend zijn de twee nachtpauwogen aan de linkerzijde. Het is een soort nachtvlinder die vandaag een kwetsbare status heeft.

Een zuiver vanitasschilderij vinden we bij de weinig bekende Hendrik Andriessen (1607-1655). Het is ook het enige voorbeeld dat bewaard wordt in een Vlaamse collectie. Olielamp, doodshoofd en boeket met rozen verzinnebeelden de vluchtigheid van het leven, net zoals de pijp en de fysieke, kortstondige genoegens van tabak. Die ene zeepbel vat dat alles samen.

Insecten

De nietige kriebelbeestjes uit zeventiende-eeuwse bloemstillevens zijn bij Reinhoud (1928-2007), broer van de beeldhouwers Begga en Roel D’Haese, uitgegroeid tot imposante, op zichzelf staande sculpturen. Reinhoud had in de jaren 1950 contact met kunstenaars van de Cobra-beweging. Hij zocht het gezelschap van Pierre Alechinsky op, verhuisde naar Parijs en brak internationaal door met zijn expressieve creaturen. Net op dat kantelmoment maakte hij zijn koperen Sculptuur B (insect). Deze vroege sculptuur typeert zijn werk. De gedaante is dreigend, komt recht uit een nachtmerrie of mischien ook weer niet - macrofotografie van echte insecten kan even huiveringwekkend zijn. Voor Reinhoud gaven insecten aanleiding tot pure expressie. De realiteit is dat insecten kleur geven aan het leven en een onmisbare schakel zijn in elk ecosysteem.