Antonello da Messina - Christus gekruisigd

Brandpunten van schilderkunst waren in de vijftiende eeuw Italië en de Zuidelijke Nederlanden. Hun produktie bezit een specifiek karakter, want Italianen en Vlamingen hadden een verschillende kijk op de werkelijkheid en deze komt in de tekening, de kleur en de compositie van hun werk tot uiting. Slechts één schilder, genaamd Antonello, slaagt erin typisch Vlaamse en typisch Italiaanse kenmerken in zijn werk te verenigen zonder zijn persoonlijkheid daarbij te verliezen.

Hij paart de nauwkeurige waarneming van het optisch beeld van de realiteit aan een synthetische visie op het wereldbeeld, dat hij ondergeschikt maakt aan een soevereine ordening. Beslissend voor hem is de invloed geweest van Jan van Eyck. De eerste die daarover schreef was Giorgio Vasari in 1564. Hij beweerde dat Antonello naar Vlaanderen zou gegaan zijn om er Jan in Brugge te ontmoeten. Achteraf is gebleken dat Antonello omstreeks 1430 te Messina in Sicilië geboren werd en dat Jan van Eyck in 1441 te Brugge overleed, zodat een reële ontmoeting tussen beide schilders uitgesloten is.

Wel onderhielden destijds Florentijnse kooplieden handelsbetrekkingen tussen Brugge en Napels en het werk van Vlaamse schilders zoals Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Justus van Gent en Hugo van der Goes werd in Italië fel op prijs gesteld. Het ligt dus voor de hand dat de roem en het werk van Jan van Eyck reeds tot in Napels waren doorgedrongen toen Colantonio er omstreeks 1445 Antonello als zijn leerling in dienst nam. Nadien is deze laatste ook in andere Italiaanse steden werkzaam geweest. Hij stierf in 1479. Wanneer enkele eeuwen later de inventaris van zijn werken werd opgemaakt, bleken er slechts twaalf gesigneerde schilderijen bewaard, waarvan tien tevens een datum vermeldden. De 'Kruisiging' uit het Antwerps museum is gesigneerd en gedateerd op een 'cartellino', een velletje perkament, links op de voorgrond over een afgebroken stuk kruishout gehangen.

Met behulp van een vergrootglas kan de volgende inscriptie worden ontcijferd : '1475 / Antonello / Messaneus / me pinxit'. Antonello, in de volle kracht van zijn leven, bevindt zich in 1475 te Venetië. Hij heeft op zijn actief een reeks merkwaardige portretten en een aantal religieuze onderwerpen, waaronder enkele kruisigingen, geschilderd tegen een uitgebreid landschap als achtergrond. Er zijn redenen om aan te nemen dat hij in het Antwerps exemplaar de laatste en meest voldragen oplossing van zijn thema bereikt. In alle opzichten beheerst hij zijn onderwerp met een bewonderenswaardige eenvoud, klaarheid en sereniteit.

Achter het evangelisch verhaal schuilt de ware betekenis van Christus' offerdood. Uiterlijk gezien bezit de voorstelling een formele schoonheid, die in de lijnvoering, in de kleur en in de constructie van de evenwichtige compositie waarneembaar is. Naar de inhoud te oordelen illustreert Antonello de ecclesia triumphans (zegevierende kerk) als opponent van de dwalende synagoge, zodat achter het verhalend verloop van de voorstelling een fundamentele antithese schuilt tussen goed en kwaad, tussen waarheid en dwaling.

De kunst zit op het einde van de middeleeuwen nog vast aan een uitgebreide symboliek, die mettertijd zal afslijten en in onbruik geraken. De symboliek, door Antonello gebruikt, is dus tijdsgebonden en haar verklaring kan wel verhelderend op de rede inwerken, maar onontbeerlijk is zij niet, omdat de schilder een universele leefwijze benadert en hij zijn werk opbouwt met gevoel, kracht, verbeelding en zin voor geometrische ordening, elementen die de scheppingsdaad van de mens in alle tijden tot kunst hebben opgevoerd.

Houden wij het bij de visuele kwaliteiten van het werk, dan treft ons in de eerste plaats de architectuur van de compositie met vlak in het midden tegen een hoge, lichtende hemel de frontale voorstelling van Christus aan het kruis, geflankeerd door de kromgebogen lichamen van de moordenaars. Een laagliggende horizon scheidt de hemel van de aarde waarop aan de voet van het kruis de gestalten van Maria en Johannes elkaar compositorisch in evenwicht houden. Gods moeder zit gehurkt, de handen gevouwen in de schoot, gelaten en in zichzelf gekeerd. Joannes, de geliefde apostel knielt, bidt en kijkt naar zijn meester op. De gehele breedte van het voorplan wordt ingenomen door het galgenveld.

Daarachter ontvouwt zich een landschap met dalen en heuvels uit harmonische geledingen opgebouwd tot bij een rustige baai, in het verschiet gevat tussen schuin oplopende rotsen. Het landschap is perspectivisch weergegeven, waarbij het bruin van de voorgrond overgaat in groenen en gelen, die ijler worden naarmate zij in de diepte wegvluchten tot bij het verre blauw, waarvan de begrenzing de hemel raakt. Naarmate het landschap zich verwijdert worden de figuren kleiner en verliezen de details hun accuratesse. Vaak wordt aan de voet van het kruis een groep treurenden voorgesteld, die als coryfeeën het tragisch lot van Christus bewenen. Antonello beperkt het aantal personages, beheerst alle emotieve excessen, vermijdt de nadruk te leggen op de expressie van een gruwelijke marteldood. Zijn kracht ligt in de tegenstelling tussen de pathetiek van zijn thema en de sereniteit, waarmede hij het onafwendbaar lijden van Christus na de voltrekking aanvaardt. Met een verrassend helder inzicht stelt hij zijn verhaal voor zonder aan de humane betekenis van het drama geheel te verzaken en op die manier geeft hij aan de kruisiging een dimensie, die de mens van de eenvoudige waarneming naar het schouwend leven zal voeren.