Openbaar Kunstbezit in de Zoo

Zij hadden Jacques Kets (1785-1865), een zoöloog en plantkundige met internationale faam en een geziene figuur in Antwerpen, voor hun project gewonnen. Kets zou dan ook de eerste directeur van de Maatschappij worden.  Zijn persoonlijke verzameling opgezette dieren en zijn bibliotheek lagen aan de basis van het Natuurhistorisch Museum en van de huidige bibliotheek. Zijn neef en naaste medewerker Jacques Vekemans (1815-1888), toonde zich een zeer bekwaam en actief organisator en volgde Kets in 1865 op als directeur.

Ondertussen was de K.M.D.A. uitgegroeid tot een solide Maatschappij, met een reeds gereputeerde Zoo. Op de terreinen van 7,3 hectaren, gelegen buiten de toenmalige stadswallen, verhieven zich al een aantal monumentale gebouwen, waaronder het museum en de Egyptische Tempel, uitgevoerd als verblijf voor olifanten, giraffen en andere grote zoogdieren. De Zoo kende een stijgend succes bij de bevolking: het ledental steeg van 505 in 1844, naar 2.600 in 1859. Op zondagen was de tuin te klein voor de vele bezoekers.

Van in het begin van de Maatschappij kon deze zich verheugen in de geregelde belangstelling van het Hof en van de lokale gezagdragers. Zij kreeg een internationale uitstraling. Tussen 1890 en 1910 kende de K.M.D.A. een sterke uitbreiding. De oppervlakte van de Zoo bedroeg toen ongeveer 10 hectaren, afmetingen die zij vandaag nog heeft. Een hele reeks prachtige gebouwen werden opgericht. Hieronder dienen vooral het nieuwe museumgebouw en de wintertuin en ook het gebouwencomplex langs het toen nieuwe Koningin Astridplein te worden vermeld.

De beheerraad van 7 januari 1844 besliste om op deze grond een klein aantal gebouwen op te richten. Die zouden dan wel groots opgevat worden, gezien de schitterende toekomst die de Maatschappij voor de boeg had. Er werden dan ook bouwplannen gemaakt. Naast een woning voor de directeur en een verenigingslokaal voor de abonnees zou er een groot gebouw worden opgericht, waarin, naast de persoonlijke verzamelingen van Jacques Kets, ook dieren een onderdak konden vinden. Kets, bekend zoöloog en botanist, had het eerste directeurschap namelijk aanvaard op voorwaarde dat er een museum voor zijn verzamelingen opgezette dieren werd gebouwd. De architecten Auguste Demarbaix (1795-1845) en A. Lambeaux (1819—?) werden aangesteld voor de uitvoering van de bouwplannen.

Het tuinontwerp werd toegewezen aan architect Emanuel van Cuyck (1786-1863). Zijn plan hield rekening met eventuele uitbreidingen van het domein: een toename van de beschikbare oppervlakte zou geen afbreuk mogen doen aan het oorspronkelijke tuinontwerp. In de loop van de jaren zou namelijk ernaar worden gestreefd de oppervlakte van de tuin uit te breiden en deze te beschermen tegen de omknellende uitbouw van de stad, een gevolg van de sloping van de Spaanse vestingwallen. Reeds in 1847 wordt de tuin langsheen de spoorweg uitgebreid tot 3 hectaren.

Inmiddels waren ook de bouwplannen van 1844 uitgevoerd met de oprichting van de directeurswoning (het Chalet Suisse), het museum met daarin slechts enkele dierenverblijven op de gelijkvloerse verdieping, en het verenigingslokaal in de vorm van een Javaanse plantershut. Verder telde het bouwkundig patrimonium van 1847 nog een apengalerij, een achthoekige kooi en twee rustieke kooien. Alle gebouwen - met uitzondering van het museum, een werk van Demarbaix - waren ontworpen door A. Lambeaux. Van deze eerste gebouwen is evenwel geen enkel bewaard gebleven. Het museum bijvoorbeeld werd afgebroken om in 1897 te worden vervangen door de monumentale "Feesthal", die in 1958-1960 grondig werd verbouwd.

Servais liet een nieuw gebouw optrekken met een stal voor acht koeien. Die stal werd later tot kooien omgebouwd. Zoals het oorspronkelijk de bedoeling was, werd er bij al deze terreinuitbreidingen en bouwactiviteiten geen afbreuk gedaan aan het tuinontwerp van Van Cuyck. De gebouwen werden steeds ingeplant aan de rand van de terreinen, zoals je nu nog op het plan van de Zoo kan zien. Alleen in het perk in het midden werden enkele kleinere stallen opgetrokken. Servais overleed in 1892 tijdens het optrekken van het nieuwe berenverblijf en werd opgevolgd door Emiel Thielens (1854-1911).

Een heet hangijzer was de inkom. Dat de toegang tot de Zoo iets monumentaals moest worden, dat stond vast. De plaats hing echter in grote mate af van de beslissing van de spoorwegen over het Ooststation. Sinds 1871 liepen er namelijk geruchten dat het station zou worden verplaatst. Was dit het geval, dan zou de K.M.D.A. de spoorweggronden aankopen en dan was het niet nodig geld te spenderen aan een grote inkom langs de Carnotstraat. De spoorweg werd echter niet verplaatst. Wel integendeel, de K.M.D.A. mocht zich gelukkig prijzen dat een deel van de tuin niet werd onteigend, want in 1893 startte de bouw van het Centraal Station. Dit deed meteen alle hoop op uitbreiding langs deze zijde teniet.

Wel werden met eigen middelen en personeel twee belangrijke aanpassingen uitgevoerd in de periode tussen de twee wereldoorlogen. De afsluiting rond het buitenpark van de nijlpaarden verdween, als toepassing van de nieuwe filosofie van dieren houden, die tijdens de jaren dertig ingang begon te vinden in verschillende Westeuropese zoo's. Deze tendens om dieren niet meer achter tralies tentoon te stellen, maar in ruime open perken, zal steeds meer ingang vinden. Nog een tweede aanpassing uit deze "stille" periode was de aanleg van de "Vlaamse tuin" vóór de melkerij in 1937.

Na de tweede wereldoorlog werd in de zwaar getroffen dierentuin met de wederopbouw begonnen. Het is architect Jean Grosemans (1903-?) die de taak op zich nam om langzaam aan de gebouwen in een vernieuwde staat te brengen. Tevens verrijkte hij de Zoo nog met drie opmerkelijke constructies: het primatengebouw, het Jubileum- of roofdierencomplex dat in 1968 naar aanleiding van het 125-jarig bestaan van de K.M.D.A. werd opgericht, en het recentere apengebouw.  Bij executief besluit van 22 juni 1983 werden de tuin en de gebouwen beschermd als monument. Een architectenbureau werd belast met het restauratiedossier.

Overeenkomstig de reeds geciteerde statuten bouwde de K.M.D.A. naast een schilderijen- en grafiekcollectie ook een belangrijke verzameling sculpturen uit. In hoofdzaak werden beelden bijeengebracht die dieren voorstellen, maar ook borstbeelden en portretmedaillons zijn ruimschoots voorhanden. Dit sculpturaal patrimonium groeide wonderlijk genoeg uit tot de omvangrijkste afdeling van het globale kunstbezit van de Zoo. Wonderlijk genoeg inderdaad, want aan beeldhouwkunst wordt - ook in officiële verzamelingen - doorgaans minder aandacht geschonken.

Schilderkunst vormt immers steevast de hoofdbrok van het geëxposeerde materiaal. Echter dank zij de beeldenrijkdom van de Zoo, het Openluchtmuseum voor Beeldhouwkunst Middelheim, het beeldenpark rond het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten en de vele her en der opgestelde beeldengroepen en monumenten, biedt Antwerpen uitzonderlijke mogelijkheden om beeldhouwkunst te leren kennen en genieten. Wil men zich echter specifiek met het werk van dierenbeeldhouwers vertrouwd maken, dan blijkt enkel de Zoo een daartoe geschikte verzameling te bezitten, ook al is die niet systematisch met die bedoeling opgebouwd en heeft ze te kampen met belangrijke leemten. De Brusselse Kruidtuin biedt een welkome aanvulling vermits ook daar interessante bronzen van animaliers hun plaats kregen. De schaarste aan dit soort kunstwerken is evenredig met de beperkte kunsthistorische literatuur over deze specialiteit.

Een merkwaardige toestand die wel te verklaren is, maar toch te betreuren blijft...

De Zoo verwierf haar sculpturaal patrimonium min of meer op dezelfde manier als de andere kunstwerken. Opmerkelijk is evenwel dat naast schenkingen, legaten en sporadische aankopen ook enige belangrijke opdrachten de collectie kwamen verrijken. Zo bijvoorbeeld de drie monumentale bronsgroepen die Josué Dupon (1864-1935) als architectuurbekroningen mocht realiseren, evenzo de kolossale leeuwen van Alfons van Beurden (1854-1938) die oorspronkelijk de toegang tot het roofdierengebouw flankeerden; zelfs de fameuze Indische olifant van Rembrandt Bugatti (1885-1916) werd door deze bijna legendarische beeldhouwer in opdracht van de Zoo gerealiseerd.

Kwantitatief is de collectie het sterkst toegenomen in de periode na de tweede wereldoorlog. Onder de geestdriftige leiding van directeur Walter Van den bergh vonden niet enkel verheugende schenkingen en boeiende tentoonstellingen plaats, tevens werden - in samenwerking met het Nationaal Hoger Instituut voor Schone Kunsten - de bekende wedstrijdprijzen "Karel Verlat" en "Rembrandt Bugatti" ingericht en voor het eerst toegekend respectievelijk in 1948 en 1949. Onrechtstreeks vloeiden uit deze initiatieven tal van aanwinsten voort waarin zich de recente ontwikkelingen van de animalierkunst weerspiegelen.

Weer andere dromen zou men kunnen koesteren over de opstelling en presentatie van de beeldenschat, die momenteel eerder decoratief-functioneel dan educatief zijn te noemen. Haast zonder informatie en verspreid tussen struiken en plantsoenen of bij de ingang van bepaalde paviljoenen, treft de parkbezoeker de beelden aan; kleinere sculpturen bevinden zich binnen in de dienstlokalen, traphallen, gangen,... waar ze niet zelden een wat veronachtzaamd bestaan leiden. Kortom, de uitmuntende systematiek waarmee de levende dieren zijn tentoongesteld blijft vooralsnog bij hun bronzen broeders zoek. Als bij een geleide wandeling willen wij nu trachten de merkwaardigste stukken aan de lezer voor te stellen, evenwel met spijt dat niet nog meer afbeeldingen de kennismaking konden begeleiden.

Kleinere beelden, vrij talrijk en vaak uitgevoerd in weinig weersbestendige materialen (gips, terracotta of hout) werden in de verschillende gebouwen ondergebracht. Een gedeelte staat in direct verband met de oprichting en organisatie van de K.M.D.A. en met de culturele uitstraling ervan.

Het betreft hier een leerrijke portrettengalerij met werk van gerenommeerde Belgische beeldhouwers uit de 19e en 20e eeuw. Naast Zoodirecteurs als Jacques Kets (Jan de Braekeleer, marmer, 1865), Jacques Vekemans (Louis Dupuis, marmer, 1889), Michel L'Hoëst sr. (Floris de Cuyper, marmer), Walter Van den bergh (Mark Macken, brons, ca. 1969) vindt men er ook de beeltenissen van Vlaamse kunstenaars als Peter Benoit (Karel Schuermans, verguld gips), Flor Alpaerts (Lode Eyckermans, gebronsd gips) en een Dodenmasker van Alfred Ost (Antoine Hoefnagels, brons, 1945). Karel Verlat, zowel in brons (1897) als in marmer door Jules Pécher (1830-1899) vereeuwigd, bevindt zich uiteraard in de naar hem genoemde zaal. Vermeldenswaard, eerder omwille van de beeldhouwer dan om de voorgestelde persoon, zijn de portretbusten van Aug. de Marbaix (Jan van Arendonck, gips, ca. 1845) en Burgemeester Jan Frans Loos (Jozef Geefs, marmer, 1869).

Opnieuw is Josué Dupon schitterend vertegenwoordigd met een prachtig gepatineerd Leeuwenpaar (brons, h. 49,5 cm, 1909). Het betreft hier een verkleinde, doch aangepaste versie van Dupons leeuwen die sinds 1930 de Jan van Rijswijcklaan sieren. Het in licht gewijzigde vorm hergebruiken van eerder gemodelleerde beelden was een vaker voorkomend verschijnsel dat een aparte vorm van creativiteit van de kunstenaar vergde en bovendien niet werd aangevoeld als indruisend tegen de deontologische principes van de toenmalige kunstwereld. Dupons Leeuwin met welp, opgesteld in de Berchemse Fruithoflaan, is hetzelfde dier dat we, verkleind en zonder welp, in de Zoocollectie terugvinden (zie OKV 1985, p. 38) aan de zijde van een machtige leeuw.

Die leeuw werd op zijn beurt door de kunstenaar elders als afzonderlijk beeld uitgevoerd: een kwestie van handige rationalisatie dus. Rembrandt Bugatti, van wie in de Zoo niet enkel een schitterende Indische olifant, maar tevens een gipsen Maraboe en Oud trekpaard (respectievelijk 28 cm en 35,5 cm hoog) worden bewaard, realiseerde ooit meterslange sculpturen die bestonden uit een rij paarden. Verschillende van deze trekdieren werden afzonderlijk als zelfstandige beelden in de handel gebracht. Het exemplaar in de Zoocollectie is een dergelijk "onderdeel" dat evenwel voldoende expressiviteit bezit om als volwaardig kunstwerk aanvaardbaar te zijn. Naast zes bronzen uit Albéric Collins latere produktie zijn Frans Jochems' Aapje spelend met kikker (brons, hoogte 27 cm) en Drie witkopgieren (gips, hoogte 164 cm) te citeren als representatief voor Antwerpse animaliers. Evenals Karel Trompeneers (1891-1947) werkten deze beeldhouwers hoofdzakelijk in de Antwerpse Zoo, wat niet wil zeggen dat ze enkel dierenstukken hebben gemaakt. Dat hun bekwaamheden verder reikten, blijkt o.m. uit de Jubileummedaillons (diameter 45 cm), in 1924 gerealiseerd voor de Zoo door Frans Jochems ter gelegenheid van de 100e geboortedagviering van Karel Verlat.

Dat de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde reeds vanaf haar oprichting in 1843 meer wou zijn dan een dierentuin en zich ook een artistieke taak stelde, spreekt duidelijk uit één van haar reeds bovengenoemde doelstellingen. De zeer uitgebreide verzameling schilderijen, aquarellen en tekeningen van hoofdzakelijk Belgische kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw, met als onderwerp de dierenwereld, levert het beste bewijs van het welslagen van dit doel.

Het ontstaan van de collectie

Het verrast dat een dergelijke rijke verzameling niet het resultaat is van een bewuste en gerichte aankooppolitiek. Ze werd opgebouwd en groeit nog steeds uitsluitend met giften en legaten. Enkele werken werden verworven vóór 1944. Het grootste gedeelte van de collectie kwam echter tot stand na de Tweede Wereldoorlog en dit hoofdzakelijk dank zij de inzet van de toenmalige directeur Walter Van den bergh.

Op zijn initiatief werd in 1945 de grote Alfred Ost-tentoonstelling een feit. Doel van deze expositie was aandacht en belangstelling te wekken voor de tijdens de oorlog zwaar geteisterde dierentuin. De interesse en sympathie van Alfred Ost (1884-1945) voor de Zoo zijn algemeen bekend. De wondere dieren- en plantenwereld vormden voor hem een onuitputtelijke inspiratiebron. Ook de inspanningen voor het behoud, de bescherming en de grondige studie van de natuur werden door Ost steeds daadwerkelijk gesteund.

De eerste Karel Verlatprijs (opdracht 1948) werd uitgereikt in 1949. In 1985 werd de prijs (opdracht 1984) reeds voor de 19e maal toegekend. Het stijgend aantal deelnemers en de talrijke kunstwerken van jonge schilders en tekenaars in de verzameling van de Zoo wijzen op de vernieuwde wederzijdse belangstelling tussen de kunstenaars en de dierentuin.

Met een derde initiatief, de grote Karel Verlattentoonstelling uit 1950, wou de Zoo de aandacht vestigen op de kort tevoren ingestelde prijs voor schilderkunst en tevens de na zijn dood in vergetelheid geraakte Karel Verlat opnieuw in de publieke belangstelling brengen. Deze manifestatie was het begin van de uitbouw van een permanente tentoonstelling. Het belangrijke doek De verdediging van de kudde (Zie Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen 1985, blz 37) werd door het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen in bruikleen gegeven. Goede contacten met dit museum leidden in de volgende jaren tot het uitlenen op lange termijn van nog andere stukken, onder andere De vrachtrijder in 1952.

Andere instellingen stonden eveneens werken in bruikleen af en enkele schenkingen volgden, onder andere door de schoondochter van de kunstenaar. In 1969 kon de Karel Verlatzaal worden ingehuldigd. In de daar geëxposeerde werken komt de schilder van epische dierenvoorstellingen uitvoerig aan bod. In de talrijke studies en schetsen verschijnt hij tevens als een tekenaar met vaste hand en scherp observatievermogen.

Jos Schippers (1868-1950) zette in nauwkeurig en fijn geschilderde doeken de traditie verder van het anekdotische genrestuk waarin apen handelen als mensen. In de prachtige interieurs, onder meer van het Antwerpse Museum Plantin-Moretus en het Brouwershuis, zocht hij inspiratie voor zijn decors. In de Zoo, vooral bij de chimpansees, vond hij zijn modellen voor de dieren. In 1948, het jaar waarin hij deelnam aan de tentoonstelling "De chimpansee" in de Zoo, schonk hij de dierentuin een olieverfstudie van 7 chimpansees.

Deze mooie studie illustreert zijn enorme technische beheersing, de fijne en precieze schildertechniek waarmee hij de chimpansee niet enkel met zijn fysische kenmerken, maar ook met zijn typische uitdrukkingen op het doek tovert. Eenzelfde scherpe opmerkingsgave, vakkennis en talent typeren zijn schilderijen: humoristische tafereeltjes met enkele apen of drukkere scènes waarin apen zich in een wat Breugeliaanse sfeer bewegen.

Totaal verschillend is Alfred Ost (1884-1945). Hij volgde een korte tijd les aan de Antwerpse Academie; zijn eigenlijke leerschool vond hij evenwel in de Zoo, aan de dokken en in de stad. De fascinerende wereld van de dierentuin legde hij vast in talrijke snelle schetsen en uitgewerkte potlood- en aquarelstudies. Het zijn nauwgezette kopieën van vreemde architecturale details, zoals de beschildering van de Egyptische tempel en tekeningen van dieren, bloemen en planten. Zo schetste hij de kop en het logge lichaam van de Indische neushoorn en werkte deze schets uit tot een plezierige tekening. Ook de zware trekpaarden aan de dokken boden Ost een voortdurende bron van inspiratie. Kleur werd voor hem steeds belangrijker. De vormen blijven gesloten en duidelijk omlijnd. Sommige aquarellen zijn evenwel losser en spontaner; Ost tekende hier met het penseel.

De confrontatie met de brutale werkelijkheid en "ellende" van de oorlog (1914-1918) zou echter een dramatisch accent drukken op zijn verdere oeuvre. Hij tekende vluchtende mensen, afgebeulde trekpaarden en visioenen van verdrukking. De impulsieve, directe lijnvoering werd steeds drukker en de compositie soms wat overladen, donkere partijen in zwarte inkt verhoogden de spanning.

Van de jongere kunstenaars bezit de Zoo vooral tekeningen en aquarellen: studies naar dieren uit de eigen verzameling. Het bij de 19e eeuw aanleunende verhalende of beschrijvende element valt weg. Koel worden de verschillende dieren geobserveerd; met zuiver plastische middelen brengt de kunstenaar ze tot leven.

Goed getypeerd is een Ara (1952) van Toon Haenen (1927), winnaar van de Karel Verlatprijs in 1954. Accenten worden gelegd door expressieve scherpe of brede, harde houtskoollijnen en door het uitspelen van de verschillende grijswaarden.

Eén van de weinige Belgische kunstenaars bij wie het dier nog steeds het centrale thema uitmaakt voor zijn hele oeuvre - zowel schilderijen en tekeningen, als beelden - is Alfons van Meirvenne (1932). Hij won in 1952 de Karel Verlatprijs en bestudeerde gedurende jaren de dieren in de Zoo. In 1982 werd zijn monumentale schilderij Noodkreet der dieren, een aanklacht tegen de bedreiging en uitroeiing van verschillende diersoorten, geëxposeerd in de marmeren zaal van de dierentuin. In zijn tekeningen uit de verzameling verschijnen de dieren geïsoleerd van hun omgeving en zonder enig overbodig detail. Enkel met rake, suggestieve lijnen in Oostindische inkt wist hij de eigenheid, zowel van een trotse kongopauw als van een logge neushoorn, treffend weer te geven.

Is bij sommigen de lijn het expressiemiddel bij uitstek, bij anderen primeert het picturale.

De Zoo bezit eveneens een uitgebreide verzameling grafiek: voornamelijk etsen en litho's, maar ook enkele kopergravures en houtsneden. Historisch interessant is een reeks kleine lithografieën die tussen 1850 en 1914 jaarlijks door het personeel van de dierentuin aan de leden van de Maatschappij werden aangeboden. Onderwerp was telkens een of ander belangrijk evenement in de Zoo; zo is de eerste giraf, geboren in de Antwerpse dierentuin op 10 juni 1871, te zien op de nieuwjaarswens van het jaar daarop.

De lithografie kende met de opkomst van de romantiek in België een grote bloei en verspreiding. Naarmate de fotografie ingang vond, verloor ze evenwel aan belang en liet ze zich naar het einde van de 19e eeuw verdringen door de ets. Enkel in de affichekunst (voor reclame, tentoonstellingen, ...) kende de litho omstreeks 1900 een hernieuwde bloei. Talrijke kunstenaars ontwierpen in die jaren affiches waarbij zowel het esthetische aspect als het reclame-element aandacht kregen. De affiches van Alfred Ost in de verzameling illustreren het talent van deze kunstenaar op dat terrein; zowel in tentoonstellingsaffiches, onder andere voor zijn eigen expositie te Antwerpen in 1914, als in de talrijke plakkaten die hij voor liefdadige doelen maakte tijdens de oorlogsjaren te Amsterdam.

Naast etsen van 20e-eeuwse kunstenaars, bezit de Zoo er ook enkele van Verlat. Van hem zijn een 25-tal etsen bekend. Dikwijls gaat het om prenten naar eigen schilderijen. Ze zijn gekenmerkt door een zeer eigen techniek waarbij niet de kernachtige of gevoelige lijn en het samenspel tussen lijn en papier de eerste bekommernis blijkt, maar wel het picturale effect.

Vanaf het midden van de 16e eeuw won de wetenschap steeds meer aan belang. Al behoorden bepaalde werken iconografisch tot een middeleeuwse sfeer toch werd "het boek van de natuur" ook voor illustrators een bron van inspiratie. De houtsneden waren echter nog vrij ruw en het duurde nog lange tijd vooraleer resultaten werden bereikt die een vergelijking met de kopergravures uit latere perioden konden doorstaan. Een 16e-eeuws pronkstuk uit de collectie van de Zoobibliotheek is het merkwaardige handschrift van Adriaan Coen (1514-1587) Dat eerste boock van menich derley walvischen ende ander selseme groote wonderlycke vischen (1584), in eenzelfde band gebonden met Dat tweede boock van veel vreemde zee monsteren veelderley, meereminnen, ... ende nog meer andere vreemde onsiene ende oneetbare vischen (1585).

Geïnspireerd door strandingen van potvissen in de Schelde en langsheen de Hollandse kust begon Adriaan Coen (ook als Coenen en Coenenszoon vermeld) in 1577 aan de samenstelling van een boek over allerlei zeedieren.

Zijn eerste werk, het Visboock (1577-1580), bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag in Nederland. Het bevat een merkwaardig geheel van allerlei teksten over zeedieren, grotendeels gebaseerd op de bijbel en op 16e-eeuwse dierkundige werken van ondermeer Belon, Rondelet en Gesner.

Dat eerste boock... dateert van 1584 en handelt uitsluitend over walvissen. In Dat tweede boock ... van 1585 zijn allerlei zeemonsters "... ende noch meer andere vreemde onsiene ende oneetbare vischen" opgenomen. Coen zou de bedoeling hebben gehad nog een derde boek samen te stellen over de eetbare vissen. Over het bestaan ervan is echter niets met zekerheid geweten. Hoewel het werk van Coen heel wat fantasierijke details bevat, blijft het geheel waardevol. Alleen reeds de eerste vrij goede en natuurgetrouwe tekeningen van een potvis maken dit boek tot een document dat voor zijn tijd een wetenschappelijke waarde bezat.

Een verfijnde, zelfs ietwat gezochte illustratiestijl kwam tot stand, waarbij de kunstenaars overvloedig gebruik maakten van sierlijnen, slotvignetten, ruikers rozen, engeltjes, vazen, linten, draperieën en dergelijke. Vaak werd dit decor gepaard aan een verzorgde typografie. Hieruit ontstonden dan de bekende, fraaie 18e-eeuwse boekwerken die ook tegenwoordig voor bibliofielen nog een gegeerd bezit blijven. Zowel literaire als natuurwetenschappelijke publikaties bleven luxeboeken, die slechts door een beperkte minderheid konden worden aangeschaft. Bovendien wisten uitgevers zeer goed in te spelen op de ijdelheid van vele liefhebbers, voor wie een boekenverzameling vaak niet meer betekende dan een reeks mooi geïllustreerde banden.
Als één van deze luxe-uitgaven kennen we de Histoire naturelle, générale et particulière (1794-1804) van Georges Louis Leclerc, Comte de Buffon (1707-1788).

Buffon werd geboren in 1707 te Montbard (Fr.) nabij Dijon, in hetzelfde jaar als zijn beroemde tijdgenoot Carl Linnaeus. Al had Buffon rechten gestudeerd, het grootste deel van zijn tijd besteedde hij aan de wetenschappen en de filosofie. Vanaf het ogenblik dat hij werd aangesteld tot hoofd van de "Jardin des Plantes" ging zijn belangstelling hoofdzakelijk naar de natuurwetenschappen. Zijn grote ambitie, zijn literaire begaafdheid en niet het minst de materiële mogelijkheden waarover Buffon beschikte, zouden hem in staat stellen een aanvang te maken met zijn groots werk, gepubliceerd in 44 volumes, waarvan de laatste acht postuum verschenen.

Verwierf Buffon met zijn Histoire naturelle in wetenschappelijke kringen een wereldfaam, dan wordt L'Histoire naturelle des oiseaux (1771-1786), dat tot het meest waardevolle van deze collectie kan worden gerekend, beschouwd als zijn meesterwerk. Het wordt trouwens ook bestempeld als één van de eerste en belangrijkste mijlpalen in de geschiedenis van de ornithologie. De 1008 met de hand gekleurde platen werden, op vier na, getekend en gegraveerd door François Nicolas Martinet (1731-1800). Het merendeel is evenwel uitgevoerd naar opgezette modellen, wat duidelijk is op te maken uit de afbeeldingen die vaak onnatuurlijk en stijf aandoen. Dit doet echter geen afbreuk aan de nauwkeurigheid en de artistieke waarde van het geheel. Volgens Buffon zelf waren bij het iconografisch gedeelte nagenoeg 80 kunstenaars betrokken.

Deze illustrators zagen zich overigens voor geen gemakkelijke taak geplaatst, maar de talentrijksten onder hen wisten dan toch kunst en wetenschap in meesterlijk uitgevoerde boekillustraties op een sublieme wijze te verenigen. De dierenschilder ziet enerzijds zijn onderwerp in functie van kleur, licht, ruimte en vorm. Hij houdt zich aan het meest kenmerkende, zonder veel aandacht te besteden aan nutteloze details.

De wetenschapper daarentegen maakt geen onderscheid tussen hoofdzaak en detail. Hij laat niets aan het toeval over; zijn grootste zorg bestaat eigenlijk erin niets te vergeten. De wetenschappelijke illustrator van de 19e eeuw bezat het fijnzinnige vermogen om aan te voelen hoe het kunstzinnige en het natuurgetrouwe tot een harmonieus geheel van esthetische kwaliteiten te verenigen, waardoor de natuurlijke schoonheid van het 19e-eeuwse geïllustreerde boek onvoorwaardelijk tot de kunst kan worden gerekend.

In Frankrijk bereikte dit streven naar perfectie ongetwijfeld zijn hoogtepunt in de prachtig uitgevoerde werken van Jean-Baptiste Audebert (1759-1800) en François Levaillant (1753-1824). Van deze laatste bezit de bibliotheek Histoire naturelle des Perroquets (1801-1805), uitgegeven in twee delen en geïllustreerd door J.Barraband (1767-1809) met 145 gekleurde platen. Deze publikatie wordt doorgaans beschouwd als het mooiste boek van Levaillant. Wanneer vele ornithologen beweren dat Levaillants werk over de Afrikaanse avifauna tot het beste behoort van wat ooit verscheen, dan slaat deze bewondering eveneens op de kunstzinnige voorstelling van de illustraties.