Meester van St.-Goedele - Het huwelijk van O.-L.-Vrouw

In 1968 slaagden de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten te Brussel erin, op een openbare veiling te Londen, een merkwaardig paneeltje aan te kopen, dat op gelukkige wijze het ensemble der laat-15de-eeuwse Brusselse schilderkunst kwam aanvullen. Deze aanwinst was des te belangrijker en hield ook op kunsthistorisch gebied een ontdekking in, daar het schilderijtje tot op dat ogenblik onbekend was gebleven, ondanks het feit dat het œuvre van de Meester van Sint-Goedele tamelijk goed beschreven en bestudeerd is geworden en niettegenstaande het werkje zich destijds in een Brusselse verzameling bevond.

Na Rogier Van der Weyden die te Brussel schilderde en er in 1464 overleed, werkten aldaar, in zijn vaarwater, een aantal kunstenaars die meestal onbekend zijn gebleven en onder noodnamen tot ons zijn gekomen. De belangrijkste heten: de Meester van de Catharina-legende, de Meester van de Barbara-legende en de Meester van Sint-Goedele. Deze laatste kreeg zijn noodnaam van Max Friedländer op grond van de aanwezigheid van de Brusselse Sint-Goedelekerk op het schilderij 'De prediking', bewaard in het Louvre te Parijs. Deze schilder was meer dan waarschijnlijk te Brussel bedrijvig in de jaren 1470-1490 en tot nog toe zijn een vijfentwintigtal werken op zijn naam geplaatst.

In tegenstelling met de andere meesters die nog min of meer direct in de lijn van Van der Weyden blijven werken en die zich moeilijk van deze traditie zullen ontdoen, schildert de Meester van Sint-Goedele met een opvallende onafhankelijkheid. Van al de toenmalige schilders te Brussel heeft hij de meest eigen en persoonlijke stijl bezeten. Met uitzondering van twee portretten - bestemd voor een kerk - zijn al zijn overige bekende schilderijen van godsdienstige aard. Hieronder bevinden zich twee voorstellingen van 'Het huwelijk van O.-L.-Vrouw'. Het ene wordt bewaard in het Bisschoppelijk Museum te Haarlem (inv. BM 6343 - Eik, 56 x 42 cm), het andere, dat hier besproken wordt, in het Museum te Brussel.

Friedländer kon zonder te veel moeilijkheden een vrij groot aantal werken aan de Meester van Sint-Goedele toeschrijven dank zij de persoonlijke stijl van de kunstenaar. Een stijl die zich van die zijner Brusselse tijdgenoten onderscheidt door enkele zeer typische en karakteristieke bijzonderheden. Zo stellen we vast dat de schilder in al zijn werken op ongewone wijze de handen van zijn personages heeft weergegeven: vergeleken met de uitzonderlijk lange vingers is de handpalm klein. Opvallend is ook de smalle, ver van de andere vingers verwijderde en naar omhoog gekromde duim.

Indien we het werk uit Haarlem vergelijken met dat uit Brussel, stellen we vast dat het Haarlems exemplaar een zekere sereniteit uitstraalt die we niet weervinden in dat uit Brussel. In dit laatste is de onnatuurlijkheid in houding en gestes zodanig opgedreven dat de personages, Maria uitgezonderd, bijna op verwrongen karikaturen gaan gelijken. De goed omlijnde, gladde en met stevige hand uitgevoerde penseeltoets in het werk uit Haarlem, wordt hier een nerveuze, ietwat verwarde kleurenmassa, die eerder aan een vlug getekende schets doet denken. Bij de beschrijving van een ander werk van de meester typeerde Friedländer de figuren als zijnde 'extravagante types met bruuske bewegingen'. Die wijze van schilderen is inderdaad zeer kenmerkend voor de meester. In het hier besproken werk contrasteren die extravagante figuren trouwens sterk met de hoog opgedreven zin voor symmetrie in de compositie: de centrale groep - Maria, Jozef en de hogepriester - is links en rechts geflankeerd door zes mannelijke en zes vrouwelijke personages. De meest gebruikte kleuren zijn rood, zachtgroen en goud. In het landschap rechts herneemt hij hetzelfde groen terwijl de koude, nog niet bevuilde stenen van de recent gebouwde kerk afsteken tegen een donkere hemel en tegen de beweeglijke en kleurrijke figuren vooraan. Een ander steeds terugkomend kenmerk in het œuvre van de meester is het architecturaal decor waarin of waarvoor hij zijn personages opstelt.

Het is zo goed als zeker dat de Meester van Sint-Goedele bij het schilderen van de werken uit Haarlem en Brussel zich heeft laten inspireren door het schilderij 'Het huwelijk van O.-L.-Vrouw' van zijn illustere voorganger de Meester van Flémalle. Dit werkje, dat vóór 1428 werd geschilderd en zich thans in het Prado te Madrid bevindt, toont de scène voor het portaal van een in opbouw zijnde kerk die herinnert aan de Zavelkerk. Ook het jong meisje rechts dat op de rug gezien wordt en een lange vlecht draagt heeft hij blijkbaar aan zijn voorganger ontleend.

Nog een woord over de mogelijke datering. Als wij zien hoe ver men stond met de voltooiing van de Zavelkerk, mogen we aannemen dat ons schilderijtje na het 'Portret van een jonge man' uit Londen werd gemaakt. Dit laatste wordt omstreeks 1480 gesitueerd. De stijl van het Brussels paneel laat daarenboven vermoeden dat het na het exemplaar uit Haarlem werd vervaardigd, dat omstreeks 1485-1490 kan worden geplaatst. Op basis van de stijlevolutie en steunend op de vergelijking met de andere schilderijen van de meester, mogen we besluiten dat het hier besproken paneel omstreeks 1490 tot stand kwam.

Tenslotte kunnen we zeggen, en dit als algemene beoordeling, dat dit schilderij, meer dan gelijk welk ander werk van de meester, dicht bij de toeschouwer staat, precies omdat het minder plechtig en stijf is uitgevoerd; omdat het, wegens het karikaturale, iets diep menselijks, bijna iets volks heeft; kortom omdat het thema volkomen pretentieloos is bedacht en weergegeven.