Men kan zich haast niet voorstellen dat iemand, die werkelijk van schilderkunst houdt, onverschillig aan Ensor zou kunnen voorbijgaan. Zijn begaafdheid is zo uitzonderlijk en zo groot, dat hij tot de kleine schaar van onvervangbaren wordt gerekend, zonder wie de kunst haar hoogste betekenis van openbaring omtrent de diepste gronden van 's mensen zijn en van het leven zou verliezen. Met hem dalen we af in de geheimzinnige, onverklaarbare, onoverzienbare en verbijsterende complexiteit van de menselijke psyche. Zijn levensdrang stuwt hem onweerstaanbaar voort, dwingt hem tot een ontdekkingstocht die steeds onthutsender wordt, en hem verplicht, tot een aanhoudende dialoog met het zichtbare, hem omringende leven van mens, natuur en dingen, waaraan zijn gehele wezen, zijn geest, zijn ziel en zijn verbeelding deelnemen. Vreugde en pijn, heerlijkheid en gruwel, jubilatie en foltering, vervoering en marteling weerklinken om beurten of tegelijk in de ononderbroken produktie aan meesterwerken die de gezegende jaren van zijn ongebroken kunstenaarschap kenmerken.
En toch werd zijn boodschap vóór 1900 slechts door enkelen ternauwernood erkend. Onbegrijpelijk lijkt het ons thans, -maar welk een les ook voor het heden ! - dat de meesten, zowel zijn vakgenoten, de schilders, als de letterkundigen en de critici, - allen ingewijden ! - en zowel de ouderen, de conservatieven, als de jongeren, zijn revolutionaire tijdgenoten, hem verwierpen en niets vermoedden van zijn uitzonderlijke geestelijke vlucht en van zijn bloedige ernst. Toen hij zich verstoutte aanhoudend Christus ten tonele te voeren, zich zelfs met de Zoon Gods te vereenzelvigen, bewust van zijn uitverkorenheid, bewust van de heerlijkheid die hij doorschouwde en openbaarde, bewust ook van zijn eigen martelaarschap en van zijn kruisiging, zag men in hem slechts een heiligschendende 'libertijn' die zich alles veroorloofde, en een harlekijn die door zijn maskers, - zijn meest oorspronkelijke creatie -, fratsen uithaalde en zich in buitenissigheden verkneukelde. Het komt raadselachtig voor : maar zijn miskenning heeft hem totaal gebroken.
Is zijn uitverkorenheid, van geniaal begaafde, op zichzelf al een wonder, ook zijn gehele leven, tot aan zijn dood toe is onbegrijpelijk, een afwijking van het normale, van het 'normale onverstand' zoals iemand het noemde. Reeds op negentienjarige leeftijd schept hij meesterwerken en op zijn drieëndertigste jaar stortte zijn scheppend vermogen ineen, - daarvan is hij zich ten volle bewust geweest -, en nooit meer zou hij werk van geniaal gehalte voortbrengen. Men begrijpt het niet. Want in die korte tijdspanne van dertien jaar had hij onmenselijk hard gewerkt, ten koste van nooit begevende inspanning een vakkundig meesterschap en een beheersing van zijn uitdrukkingsmiddelen bereikt, die men onovertrefbaar mag noemen. Niet enkel zijn scheppend vermogen maar ook zijn wils- en werkkracht werden diep geschokt. Zelfs van zijn onthutsend 'kunnen' zou naderhand ternauwernood nog iets te merken vallen.
Pas nadien is voor hem de tragedie van zijn leven begonnen. Terwijl hij er zich bewust van was een gewoon sterveling te zijn geworden, groeide stilaan zijn universele erkenning en werd hij met alle denkbare eer overladen, geadeld en ge-standbeeld. Hij zette zich weer aan het schilderen, kopieerde vrij, in een slappere schilderwijze, zonder meeslepende vervoering, menig vroeger werk en het enige wat in hem wakker bleef, was zijn verfijnde, sprankelende en speelse geest, die zich verkneukelde in bevreemdende geschriften die zijn voortaan beate bewonderaars in vervoering brachten en waardoor hij zijn faam van 'schilder van de maskers' wist hoog te houden. Dit spel speelde hij tot zijn dood toe op negenentachtig-jarige leeftijd.
Ik heb het geluk gehad hem tegen het einde van zijn leven tweemaal te mogen bezoeken. De eerste maal met vrienden. Met zijn bleke huidskleur, zijn sneeuwwitte haren en zijn olijke, blauwe ogen leek hij wel een schim te midden van vele van zijn meesterwerken. Zijn genodigden ontving hij met liefelijke voorkomendheid, hij zong een liedje dat hij zelf begeleidde op zijn harmonium en ja zelfs, in de maat aangegeven door zijn clownachtige lijfknecht Auguste, voerde hij een danspas uit I De tweede maal was ik alleen met hem en hij toonde mij toen veel tekeningen, waaronder 'De dood van een mystiek godgeleerde' van 1880, thans in het Antwerps museum. Toen ik hem, bewonderend, onwillekeurig de vraag stelde, hoe hij ertoe gekomen was dergelijk 'wonder' te verrichten, antwoordde hij, fluisterend, ontmoedigd-kreunend : 'Je ne sais pas comment j'ai fabriqué cette machine'. Als afscheid kreeg ik een geschreven opdracht in een rijk geïllustreerd boek over zijn werk : ik was gelukkig maar voelde me tot wenens toe eenzaam. Als afscheid kreeg ik een geschreven opdracht in een rijk geïllustreerd boek over zijn werk : ik was gelukkig maar voelde me tot wenens toe eenzaam.
