Gaston Bertrand – Rood

Na de tweede wereldoorlog breekt de abstracte stroming, die reeds lang als een stille getuige in de plastische kunsten aanwezig was, onweerstaanbaar door. Uit de generatie van kunstenaars die omstreeks 1945 nieuwe waarden en een andere esthetica nastreven, groeien de namen van hen die richting zullen geven aan een geheel nieuwe abstracte strekking : Bazaine, Hartung, Nay, Vasarely... Ook in België komt een nieuwe kern tot stand en enkele figuren zullen in dat hernieuwingsproces steeds weer genoemd worden : Anne Bonnet, Louis Van Lint, Mare Mendelson. Ook Gaston Bertrand behoort bij de groep. Hij neemt deel aan hun manifestaties, tentoonstellingen en reizen : samen met hen spant hij zich in om een wending te geven aan vastgeankerde nationaal-traditionele begrippen die dreigen de Belgische kunst in een somber versteend expressionisme te verdringen. Maar Bertrand is geen strijdersnatuur. Zijn figuur en zijn werk zijn bescheiden, zijn houding meestal terughoudend, waardoor hij een uitzonderlijk zelfstandige positie verovert, maar waardoor hij ook als mens en kunstenaar moeilijk te benaderen is. Hierin ligt meteen de verklaring van zijn langzame ontplooiing en de late waardering die hem vanwege onze trage en tendentieuze kritiek te beurt valt.

Gaston Bertrand is stilte, ernst en gevoeligheid. Zeker hebben bepaalde levensomstandigheden zijn voorbeschiktheid tot het beschouwende en het zuiver poëtische versterkt en ontwikkeld. Maar los van iedere gebeurtenis is en blijft hij een integraal kunstenaar, een van de weinigen voor wie het voorgestelde niet het essentiële is, maar die trachten door te dringen tot dat geheime punt waar vorm en inhoud samenvloeien in een enkel tijdloos beeld, dat het verband legt tussen de buitenwereld en een innerlijke authenticiteit.

Geboren op 2 september 1910 te Wonck in Limburg, kent hij een gelukkige jeugd te midden van de natuur. Maar de dood van zijn vader, Bertrand is dan tien jaar oud, betekent meteen het einde van de zorgeloze kinderjaren. Na enkele jaren de Grieks-Latijnse humaniora te hebben gevolgd aan het college te Kuregem, moet hij zijn studies onderbreken om voor het onderhoud van zijn familie te zorgen. Hij oefent achtereenvolgens verschillende beroepen uit maar volgt tegelijkertijd, van 1927 tot 1931, 's avonds de tekenlessen aan de Sint-Lukasschool te Brussel. In 1933 vindt men hem aan de Brusselse academie, vervolgens aan de academie van St.-Joost-ten-Node, waar hij vriendschap sluit met Louis Van Lint en Anne Bonnet. Te St.-Joost-ten-Node ontstaat een levendige kern van jonge kunstenaars die zeer actief zijn. Zij richten kunstkringen op, organiseren manifestaties en tentoonstellingen. Een van de groepen die aldus ontstaan is de 'Jonge Belgische schilderkunst' (1945), aan wier werking Bertrand actief heeft deelgenomen.

Vanaf zijn eerste persoonlijke tentoonstelling in 1942 kunnen wij de evolutie in zijn werk duidelijk volgen, van de geladen interieurs, droevige onheilspellende figuren en lege trapzalen, naar de volledige abstractie van een geometrische stijl, volkomen uitgezuiverd en absoluut persoonlijk. Het is een evolutie die ligt tussen zijn atelier in een sombere volksbuurt te Schaarbeek en zijn huidig geïdealiseerd huis te Sint-Genesius-Rode, dat in zijn sfeer en zijn kader beantwoordt aan de persoonlijkheid van de kunstenaar en in zijn algemene conceptie gelijkenis vertoont met diens werk.

'Rood' is een logische schakel in de evoluerende reeks van werken waarin, van het meest figuratieve tot het meest abstracte, het constructieve element een blijvende constante vormt en waarin steeds opnieuw binnen de beperkte, besloten ruimte van het doek, gezocht wordt naar een voorzichtig concretiseren van een innerlijke boodschap. Zonder het gehele verloop van die trage evolutie te schetsen, kunnen wij gemakkelijk bij enkele punten aanknopen om het logische verband ervan duidelijk te maken. Bertrand zelf erkent vier meesters : Evenepoel, Ensor, Picasso en de natuur. Het is zeker niet toevallig dat Henri Evenepoel, met zijn massale ordening van figuren in de ruimte en zijn grote, in onderlinge harmonie gehouden kleurvlakken, indruk op Bertrand heeft gemaakt. Een werk zoals 'Het gesprek' van 1938 draagt zeer duidelijk dat Evenepoel-accent. Tijdens de tweede wereldoorlog vergroot zijn onrust en concentreert hij de menselijke vrees in miserabele, troosteloze wezens met lege, vergeten handen. De doffe harmonie van zijn vroegere kleuren krijgt steviger accenten. ('Zittend figuurtje' 1939-1940). Misschien is het uit reactie hiertegen dat hij in stillevens en interieurs bij Ensor een intiemer sfeer zoekt, waarin zijn liefde voor het voorwerp een ongewone betekenis krijgt als betrachting van rust en analyse. ('Geen interieur' 1944). Die zin voor analyse spreekt ook duidelijk uit de vele figuren en portretten, onderwerpen waaraan hij steeds grote aandacht blijft schenken. Niet de uiterlijke fysionomie maar de analyse van de persoonlijke karaktertrekken, die het innerlijke zieleleven kunnen ontsluieren, fascineert hem. Bij Picasso vindt hij de nieuwe dimensies waardoor hij ontsnapt aan de uiterlijke schijn en er een subjectieve kracht door het beeld breekt. ('Damesfiguur met gevouwen handen' 1945).