Peter Paul Rubens - De verloren zoon

Bij een aandachtige beschouwing van het schilderij, valt ons de gesloten bouw van de compositie op, waarin de krachtige horizontalen afgewisseld worden door strakke verticalen. Aan de schuine vluchtlijnen van de ruif aan de wand, de houten slagboom achter de paarden en van de balk boven de stalpalen beantwoorden het verkort perspectief van de standvink (zoals de eiken paal waaronder de zwijnen zich verdringen genoemd wordt) en de vluchtlijnen van het dak van de hoeve rechts. Het onsymmetrische van de compositie, dat zo typisch is voor de kunst van de Baroktijd, en ook door het koloriet duidelijk wordt aangegeven, wordt vooral onderstreept door de slagboom achter het grijze paard, die een diagonaal aangeeft, welke aanvangend op het voorplan (eigenlijk in een onbepaalde zone vóór het schilderij) de blik van de toeschouwer door de stal heen naar de diepte meevoert. Een gelijkaardige optische functie, maar dan naar de hoogte toe, vervult het rondhout dat schuin geplaatst is tussen de zoldering en de plankenvloer nabij de slaapplaats van de stalknecht, en waarvan de vluchtlijn, wanneer ze naar beneden wordt doorgetrokken, precies aan de onderste rand van het schilderij als in het snijpunt van een driehoek samenvalt met de bovenkant van de slagboom. Het overwicht van de vluchtlijnen, die van links aanvangend, dwars over het schilderij en tegelijk naar de diepte toeschieten, wordt in evenwicht gehouden, als het ware geneutraliseerd, door het krachtig onderstreept verticalisme van de robuuste standvink, die tegelijk de scheiding beklemtoont tussen de stal, waarvan de duisternis bezit begint te nemen, en de zuivere helderheid van het landschap.

De strenge structuur van horizontalen en verticalen, en van de velerhande perspectieflijnen wordt speels doorbroken door een brede strook, die slingerend als een banderol, mensen en dieren verbindt. Ze vangt aan ter hoogte van de ruif, waaruit dunne hooihalmen naar omlaag hangen, loopt door naar de voorgrond, wentelt opnieuw naar omhoog langs de zwijnen en het ontblote bovenlijf van de Verloren Zoon, zwenkt even naar links langs de tors van de boerin, dan weer naar rechts om, over de paarden bij de vijver, in de ijlte van de lucht opgelost te worden. Met de rechtlijnige structuur van de compositie contrasteren ook de ronde vormen van de hoenderkorf en de wan nabij de stalzolder, de houten ton met de zwijnendraf, de wan links aan de wand, en de wielen van de wagen rechts naast de hoeve. De speelse silhouet van de ranke boomtakken mildert eveneens de zware en forse rechtlijnigheid van de standvink.

Het is duidelijk dat dit schilderij niet ter plaatse in een stal 'naar het leven' werd geschilderd. Dat was trouwens niet de gewoonte in Rubens' tijd ; eerst in de negentiende eeuw zullen de schilders zich voor een landschap of een gebouw met schildersezel en paletten opstellen. Het landschapschilderij werd in het atelier geschilderd, en hierbij werd gebruik gemaakt van schetsen die tevoren naar de natuur getekend waren. Aldus zouden vaak in één schilderij figuren, dieren, bomen, details van schuren en stallen worden samengebracht, die op verschillende plaatsen en ook op verschillende tijdstippen, op schetsbladen genoteerd werden. Die werkwijze had tot gevolg dat de kunstenaar veel vrijer stond tegenover zijn onderwerp dan wanneer hij het ter plaats zou hebben geschilderd. Het aandeel van zijn herscheppende herinnering en verbeelding en van zijn ordenend compositorisch vermogen, was dan ook veel groter dan uit een eerste aanblik van zijn werk kan worden vermoed.