Zijn Bonnefantenmuseum zat gekneld in een oud warenhuis in de Maastrichtse binnenstad. Zoals het daar lag, zegt directeur Alexander Van Grevenstein, was het zonder twijfel het lelijkste museum van Nederland. Maar nu kwam daar dus een gloednieuw Bonnefanten voor in de plaats, iets buiten die binnenstad, aan de oevers van de Maas. Op de plek waar tot eind jaren tachtig een keramiekfabriek van Jan Gerko Wiebenga stond, mocht de Italiaanse architekt Aldo Rossi een sluitstuk ontwerpen van wat een hele nieuwe wijk moet worden, Ceramique.
Tot stof zult gij wederkeren
Artikel
Het Bonnefantenmuseum te Maastricht
Een paar maand terug was in Groningen het nieuwe museum van zijn landgenoot Alessandro Mendini geopend. Het had nagenoeg evenveel gekost, een miljard Belgische frank, en het was een echte droomfabriek geworden, een Disneyland. Maar Rossi en Van Grevenstein wilden iets helemaal anders. Geen gegoochel en gefriemel met franjes en mierzoete kleurtjes. Geen spektakel. Geen gebouw ook waar alles tot 'iets leuks' zou worden gereduceerd. Geen Groningen dus. Groningen, zegt Van Grevenstein, is gegroeid uit het ongeloof over wat een museum kan worden.
Om dezelfde reden wilden ze dan ook weer niet zo'n doos, hoogglanzend, gedesinfecteerd, en met nagelwitte wanden en vloeren. Een museum wordt immers pas een museum als je door de smoezeligheid kan stappen, zegt Van Grevenstein, en het stof. Voortdurend moet je er aan herinnerd worden dat een museum eigenlijk niets meer kan zijn dan een uitdragerij in tweedehands, of een slaapplaats van het Leger des Heils. Want wat zijn die kunstwerken in een museum anders dan een verzameling ontwortelden?
Er is geen enkel kunstwerk in het museum dat niet uit zijn context is gerukt. Zij hebben alle de hoop laten varen ooit 's avonds thuis te slapen
Wat is een museum nog?
Het mag de dood niet ontlopen, zegt Rossi. Een museum is immers geen droomfabriek, maar een begraafplaats, een machine die aan de hand van wat schamele brokstukken van een vliedend verleden de herinnering moet mogelijk maken. Met die wetenschap waren de beide heren aan het werk gegaan.
En zo kwam daar aan het water een grote E uit rode baksteen te liggen, met de drie beentjes loodrecht op de Maas gericht. Voor het middenste been staat een reusachtige kogelvonmige kegel, 28 meter hoog. met een immens hoge plint van Ierse hardsteen. Hij werd nagenoeg helemaal met zink bekleed. Eenmaal binnen gaat Van Grevenstein zelfs helemaal uit de bol als hij ons de vloer aanwijst, uit prachtig Maleisisch hout. Hij blijft ruw en onopgesmukt, van boenen kan geen sprake zijn. Hij ademt nu reeds 'stof en smoezeligheid'. En bovendien is het boothout. Wat dan weer naar de Maas verwijst.
In de architectuur van het Groninger Museum lijkt Disney de verste historische referentie. Daarom is dat gebouw ook als museum zo'n mislukking. Zelfs in de architectuur wordt het verleden totaal genegeerd. Heel anders in Maastricht. "Je kunt nooit het verleden of de mémoire ontlopen," zegt Van Grevenstein, "en dat was ook de filosofie van Rossi". Zink en baksteen, het zijn materialen die al snel gaan verweren. Ze tonen de tijd die glijdt. Bovendien werd het parcours zo uitgestippeld dat de bezoeker aan het eind van een vleugel gedwongen wordt op zijn stappen terug te keren, naar die enkele trap die in het middenste been binnen en buiten en de vleugels onderling verbindt. Het is een parcours dat dwingt tot zien en opnieuw zien, en dus ook tot herinnering.
En natuurlijk had Rossi ook dit keer talloze verwijzingen naar aloude architecturale archetypes in zijn ontwerp verwerkt. Had de beroemde Rue Buren in Luik tot inspiratiebron voor die reusachtige trapstraat gediend, die tussen twee kale bakstenen naar boven klimt? Twintig meter hoog, twintig meter lang, en vijf meter breed voert hij de bezoeker helemaal boven naar de torenkoepel. In de verbeelding van Rossi beklimt de bezoeker een krakende zoldertrap, op zoek naar verloren gewaande schatten. Hij denkt ook aan wat hij als bijenkorf-tempels omschrijft. of scala santa, waar men de trap op en af gaat om gezuiverd te worden, "or something much more complex".
Van buitenaf ademt zijn zinken kogel de sfeer van de dom van Florence, maar ook die van Jules Verne en zijn waanzinnige raket. En binnenin de koepeltoren zorgt zelfs het minste woord voor luid gegalm. Ook al door het diffuse. atmosferische daglicht dat zenitaal door kleine vierkante raampjes. hoog in de koepel, naar binnen glijdt is dit een kapel die tot zwijgen dwingt. En ook elders in het museum weet Rossi een enorme meerwaarde uit het daglicht te putten.
© Etienne van Sloun/Gregor Ramaekers
Het Bonnefanten is een typisch Nederlands provinciemuseum, dat door zijn erg heterocliete en zeer fragmentaire combinatie van verzamelingen niet zelden aan de ouderwetse rariteitenkabinetten doet denken. Enerzijds is er de afdeling archeologie, waarin aan de hand van bodemvondsten de geschiedenis van het Maasdal wordt omschreven. Voorts is er nog een afdeling met Middeleeuwse kunst uit Nederland en Italië. En tenslotte is er de afdeling hedendaagse kunst, die zich vooral op arte povera, minimal art, en conceptuele kunst concentreert.
Van zaal tot zaal zorgt het getemperde daglicht voor andere ruimtelijke sensaties. De bovenzalen met hedendaagse kunst bijvoorbeeld zinderen in een royaal bovenlicht, dat door enorme roosters uit draadglas naar binnen dringt.
Met hun ouderwetse plinten en parketvloeren lijkt het wel of die eenvoudige en wat verstilde rechthoekige zaaltjes er al jaren waren. En waar je ook loopt het wisselen van de seizoenen, het verloop van dag naar nacht. en zelfs het voorbijtrekken van wolken blijft je achtervolgen.
Met het Bonnefanten heeft Rossi een museum ontworpen waarin niet alleen de verzameling maar ook het gebouw zelf het verglijden van de tijd illustreert. Elke illusie van eeuwigheid werd hardhandig geweerd. In Groningen speelde Mendini een spelletje blufpoker, met veel grootspraak en stenen. In Maastricht heeft Rossi hem een lesje in bescheidenheid gegeven. In een museum dat nu al tot stof wederkeert.
Praktisch
Bonnefantenmuseum, Maastricht
