Beleefd religieus erfgoed - Topstukken doen wonderen

Nog een Topstuk dat onderdeel is van een vruchtbaarheidsritueel verhuisde uit een klooster dat door de zusters verlaten werd. Het is de mantel van de heilige Coleta van Corbie (1381-1447), tot voor kort bewaard in het Monasterium Bethlehem van de Arme Klaren-Coletienen in Gent. Coleta is in het door haar gestichte klooster in Gent overleden en een verzameling van 35 hoofdzakelijk vijftiende-eeuwse voorwerpen, manuscripten en archiefmateriaal met betrekking tot de heilige is op 23 december 2011 op de Topstukkenlijst geplaatst. De collectie bevat onder andere reliekhouders met een bovenarm, de bovenste halswervel en een tand van Coleta en een prachtig verlucht manuscript met de Vita Sanctae Coletae (1468-1477), gemaakt in opdracht van Margareta van York, de echtgenote van Karel de Stoute. Verder zijn er kledingstukken die hebben toebehoord aan de heilige, waaronder haar mantel die nog steeds wordt gebruikt in devotionele rituelen voor vrouwen die wensen zwanger te worden of die vragen om een voorspoedige bevalling van een gezond kind.

Tot voor kort stond de Heilige Joris vergeten in een benepen nis van een zijaltaar in de Sint-Joriskerk van Sint-Joris-ten-Distel (Beernem). Weinig eervol, als men bedenkt wat een rijke geschiedenis het beeld met zich meedraagt. In de gedaante van de Heilige Joris staat hier een treffende Filips de Schone voorgesteld, uitgerust met Bourgondische symbolen. De virtuoze, jeugdige ruiter doorboort met zijn lans op een steigerend paard de opengesperde bek van de draak. Het beeld paste in een lange traditie om politieke macht te legitimeren door ridderlijke deugden van de heilige op de vorst te projecteren. De fraai uitgesneden Heilige Joris kwam rond 1485-1490 in een anoniem atelier tot stand en werd misschien aan Sint-Joris-ten-Distel geschonken – al ontbreken bewijzen – door de toenmalige Brugse burgemeester Jan III De Baenst of diens zoon Jan IV, leidende politieke figuren aan het hof. Distelbladeren op het voetstuk verwijzen expliciet naar hun leendorp, waar het beeld in de bedevaartscultus een prominente plaats innam. Mensen trokken en trekken naar dit bedevaartsoord om genezing te bekomen van ‘de distel’ (psoriasis) en ‘het zilt’ (eczema).

Met een budget van het Fonds Comhaire (Koning Boudewijnstichting) werd de Heilige Joris in 2019 uitgebreid geanalyseerd in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium. Behalve artistieke waarde bezit het beeld cruciale cultuurhistorische kwaliteiten omdat het onmiskenbare banden heeft met het Bourgondische hof en het bedevaartsoord Sint-Joris-ten-Distel. Dit zijn allemaal kostbare aspecten die op 13 mei 2020 leidden tot de opname in de Topstukkenlijst, een beperkte conservatiebehandeling en een adequate toonkast. Op 23 april (Sint-Jorisdag) van dit jaar pronkt het bijzondere beeld opnieuw in de Sint-Joriskerk.

De bekendste beschermheilige van de geesteszieken is Dimpna, die onlosmakelijke met Geel verbonden is. Volgens de legende leefde deze Ierse koningsdochter in de zevende eeuw. Na de dood van haar moeder eiste haar vader dat Dimpna met hem zou trouwen. De vrome maagd weigerde in te gaan op dit incestueuze verzoek. Ze ontvluchtte het hof, stak het kanaal over en kwam via Antwerpen in Geel terecht. Daar wist haar vader Dimpna te vatten en als een waanzinnige onthoofdde hij zijn dochter. Het verhaal van Dimpna’s leven en marteldood is prachtig in beeld gebracht in een retabel uit 1515, toegeschreven aan Jan van Wavere (?-1521/22), te bewonderen in de Sint-Dimpnakerk.  Het is een monumentaal kunstwerk, uitzonderlijk van vorm en opbouw. De sculptuur is vrij volledig bewaard, met sporen van de originele polychromie. Het Retabel van Sint-Dimpna, beschermd op 23 december 2011, is een Topstuk van onschatbare kunsthistorische waarde.

De legende van Dimpna veroorzaakte een toestroom van geesteszieken en hun begeleiders die op bedevaart kwamen naar Geel. Het opvangen en verzorgen van deze pelgrims werd de specialiteit van de ‘Barmhartige Stede’. De gezinsverpleging bestaat er nog steeds. Om de vijf jaar gaat in Geel de Sint-Dimpna Ommegang uit, dit jaar op 15 mei. Ook de Sint-Dimpnaverering en de Geelse psychiatrische gezinsverpleging werden opgenomen in de inventaris van het immaterieel erfgoed.

Twee Topstukken (beschermd op 15 maart 2021) vertellen aangrijpende verhalen over kinderen. Het eerste is het kleedje van de ‘Morin’ voor het Jezuskind van het Virga Jessebeeld in de Sint-Quintinuskathedraal in Hasselt. Het is verbonden met een voorval uit 1659. In de herberg In Kermpt verbleef een Moorse vrouw. Terwijl zij aan het venster van de eerste verdieping zat, was haar kindje op de zolder aan het spelen en het viel vanuit een dakvenster op de straatkeien. Buurvrouwen kwamen toegesneld en legden het dode lichaampje op het altaar van Onze-Lieve- Vrouw. Hier kwam het kindje terug tot leven. Als dank voor dit mirakel kreeg het Jezuskind van het Virga Jassebeeld een kleedje in blauw linnen, volledig geborduurd met kleine ronde maliën en conische lovervormige hangertjes, deels verzilverd en deels verguld. Het ‘Mirakel van de zwarte vrouw met het kind’ wordt uitgebeeld tijdens de Zevenjaarlijkse Virga Jessafeesten in Hasselt (volgende editie in 2024).

Het kleedje van de Morin, tentoongesteld in Het Stadsmus in Hasselt, is een heel opmerkelijk voorbeeld van de vele ex voto’s die op bedevaartsplaatsen te vinden zijn. Al even bijzonder zijn de geborduurde kinderjurk en de strook katoen (1840-1860) die bewaard worden in de Basiliek van Onze-Lieve-Vrouw van Scherpenheuvel, het belangrijkste bedevaartsoord in ons land. Allicht zijn ook deze objecten geschonken aan de kerk als dank voor bekomen gunsten. De ongewone vetersluiting van de mouwen van de jurk wijst er op dat die vermoedelijke toebehoorde aan een gehandicapt kind. De jurk en de aparte katoenen strook zijn geborduurd met een leesbare maar onsamenhangende tekst. Dit is heel ongewoon voor de negentiende eeuw en kan geïnterpreteerd worden als een zeer vroeg voorbeeld van de zogenaamde ‘outsider art’. Het is alleszins een ontroerend stuk met een hoge emotionele, bezwerende en magische waarde.