Kunstwerk van dichtbij: Prova-car, een testrit voor Vlaanderen

Dat de racewagen met de afgezaagde houten wielen definitief in Vlaamse handen terecht is gekomen, heeft vooral te maken met de commotie en de geruchten in de pers. Breedvoerig werd uitgesmeerd hoe de poëtische auto van Panamarenko voor Vlaanderen verloren dreigde te gaan, nadat het tuig jarenlang fungeerde als het paradepaardje van het SMAK. Tot de Bel­gische eigenaar, diamantair Isi Fiszman, die zich in de jaren zestig en zeventig frequent in de Brusselse en Antwerpse hedendaagse kunstkringen bewoog, besloot enkele van zijn collectiestukken te verkopen. Met de opbrengst wil hij vandaag een project helpen financieren rond een meditatiecentrum in de Sinaiwoestijn. Meteen na zijn bekendmaking riepen kunstkenners moord en brand. De alarmbel klonk, minister van cultuur Bert Anciaux werd aan de mouw getrokken.

Nu is Panamarenko in kunstmiddens en ook bij het grote publiek al een tijdje geen onbekende meer. Legendarisch waren de jaren zestig toen hij in de galerie Wide White Space van Anny de Decker op het Antwerpse Zuid, samen met kunstenaars als Joseph Beuys en Marcel Broodthaers, tentoonstelde. Fiszman was er dus wel echt vroeg bij en kocht in die prille artistieke dagen van Panamarenko een aantal werken waaronder de bewuste Prova-car. Naar eigen zeggen heeft Fiszman enkele jaren geleden aan toenmalig SMAK-directeur Jan Hoet voorgesteld de werken die hij in bruikleen had gegeven over te kopen, maar na diens vertrek raakte het dossier in de vergetelheid. Vandaar dat de diamantair besloot de werken te verkopen. Algauw besloot men het denkkader rond topwerken aan de praktijk te toetsen en werd er geld vrij gemaakt om het werk alsnog in Vlaanderen te houden. Op de veiling in Southeby in Londen werd een dikke 300.000 euro neergeteld. "Een redelijke prijs," oppert kabinetsmedewerker Hans Martens. Ook is de Antwerpse kunstenaar best tevreden. "Niet overdreven hoog, niet te laag. De veiling is duidelijk zonder gefoefel verlopen," zo liet hij zich in de media uit.

Hans Martens: "De symboliek van de aankoop is niet onbelangrijk, zeker omdat het wenselijk was dat het werk op eigen bodem bleef. Kunsthistorici zijn het erover eens dat dit kunstwerk erg belangrijk is. Panamarenko heeft maar twee wagens gemaakt. Dit werk staat in de oeuvrecata­logus op nummer 7 en geldt als het eerste museale werk van de kunstenaar."

In een notendop komt het decreet' houdende bescherming van het roerend cultureel erfgoed van uitzonderlijk belang' erop neer dat de houders van een stuk of een verzameling, opgenomen op de lijst, voor een goede staat van bewaring moeten zorgen, en in principe geen fysieke ingreep mogen uitvoeren. Er wordt hen een substantiële subsidie voor conservatie en restauratie gegarandeerd. Wanneer ze het stuk buiten de Vlaamse Gemeenschap willen brengen, hebben ze een licentie nodig. Als hen de licentie wordt geweigerd, moet de overheid zelf een aanbod tot aankoop doen, gebaseerd op de internationale marktwaarde. Blijft de overheid in gebreke, dan kan het stuk toch vertrekken. Zet de licentie-aanvrager zelf de onderhandelingen stop, dan moet hij drie jaar wachten eer hij een nieuwe aanvraag voor een licentie kan doen. De financiering van de verwerving van de beschermde voorwerpen zal gebeuren via een speciaal Topstukkenfonds. Dat fonds blijkt niet bepaald een vetpot te zijn.

Over het topstukkenbeleid zijn niet alle violen gelijk gestemd. Criticasters vinden zo'n lijst belachelijk en voeren aan dat een topstuk gedetermineerd wordt door tijd en ruimte. De Vlaamse Primitieven werden pas in de loop van de negentiende eeuw naar waarde geschat. Florent van Ertborn, burgemeester van Antwerpen en verwoed verzamelaar, kocht de wereldberoemde Madonna bij de fontein van Jan van Eyck bij een pastoor in een godvergeten dorp. Wat nu precies een topstuk is, is een niet gemakkelijk uit te maken zaak. En dat weten de experts die belast zijn met de opmaak van de lijsten natuurlijk ook. Zeker voor de naoorlogse beeldende kunsten is het een hele klus uit te maken welke kunst of kunstenaar het etiket 'top' verdient. Daarvoor is er nog onvoldoende historische afstand. Het is zoals de roep om zaligverklaring van de net overleden paus.

Maar het aantal topstukken uit de vijftiende, zestiende en zeventiende eeuw bij particulieren ligt niet echt dik gezaaid, ook al denken heel wat brave lieden wat overmoedig dat ze een meesterwerk in huis of kluis hebben. Er zijn stemmen die zo'n topstukkenlijst maar niks vinden en dat de aankoop van een enkel topstuk teveel hypotheek legt op de rest van ons patrimonium. De prijzen liggen in verhouding met wat men doorgaans uitgeeft voor onderhoud en restauratie van het cultureel erfgoed veel te hoog. Diezelfde critici zien liever dat de totaliteit van het patrimonium wordt aangepakt in plaats van een uitverkoren stuk. In de totaliteit ligt, zo redeneren zij, de kracht van Vlaanderen, zowel commercieel als toeristisch. Het patrimonium moet in hun ogen worden gezien op plaatsen waarvoor het gemaakt werd: kerken, kloosters en abdijen.

Hoe dan ook: de Sinjoren hebben er een Panamarenko bij. En wat voor een. Tot eind augustus was de wagen in het MuHKA te bewonderen om nadien spoorslags door te rijden naar de grote overzichtstentoonstelling in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel. Wat het MuHKA nadien zal doen, hangt af van de wens van zijn directeur. Martens: "Ik ben er eigenlijk van overtuigd dat Bart de Baere de Prova-car nog een tijdje onder de publieke aandacht zal houden." We zullen wel zien.