Antoon Van Dyck - Sint Maarten en de liefde

Het wordt langzamerhand een bijzondere ervaring: je duwt op een weekdag tegen een kerkdeur en ze draait open. Je stapt naar binnen, je vergeet de verkeersdrukte rondom het kerkplein, je voelt de sereniteit van winterlicht gefilterd door glas in lood. Je ruikt brandende kaarsen in de verte en de zuivere, harde geur van arduin.

Het rechterzijaltaar is onze bestemming. Het hele gegeven is haast moeilijk te bevatten, gewend als we zijn aan topstukken in de paleisachtige zalen van musea, keurig geordend naar periode en regio: een originele Van Dyck in een kerk, na tal van oorlogen en andere gevaren nog altijd aanwezig op de plaats waarvoor de meester het tafereel schilderde. En Van Dycks Sint-Martinus was niet zomaar een bestelling van een plaatselijke notabele met connecties in Antwerpen, volgens contract afgeleverd en betaald. Er hangt een pakkend verhaal vast aan dit schilderij, een verhaal dat de eeuwen trotseerde en dat recent nog bevestigd is door archiefonderzoek.

Een jonge schilder penseelt een jonge held. Wie het levensverhaal van de H. Martinus van Tours (316-397) naleest in de LegendaAurea, stuit immers op deze passage over de Romeinse tienersoldaat: "Op een winterdag reed hij door de stadspoort van Amiens en ontmoette daar een arme man die naakt was. Omdat de man nog van niemand een aalmoes had gekregen, begreep Martinus dat deze arme voor hem bestemd was. Hij greep zijn zwaard en sneed zijn mantel in tweeën, het enige bezit dat hem restte. Hij gaf een stuk aan de arme en hulde zichzelf opnieuw in het tweede. De volgende nacht zag hij Christus gekleed in de halve mantel die hij aan de arme had gegeven en hij hoorde hem zeggen tegen de engelen die hem omgaven: 'Martinus, die nog maar een catechist is, heeft mij dit kledingstuk geschonken.' De heilige man zwol niet op van trots, maar erkende de goedheid van God en liet zich dopen toen hij achttien jaar was." Men kan zich voorstellen dat het onderwerp Van Dyck aansprak: eenjon ge heilige die met onstuimige gulheid optreedt, dat paste wel bij zijn eigen gevoel voor sprezzatura (stijlvolle achteloosheid) en bij zijn ietwat verkwistende natuur.

De manteldeling is de bekendste anekdote uit het leven van de heilige Martinus. Na dit jeugdige exploot leidde hij nog een lang en godvruchtig leven, gekenmerkt door meerdere kloosterstichtingen in Gallië, de bisschopszetel van Tours, intense kerstening van het Franse platteland, tal van wonderen en een hang naar ingetogenheid. Martinus' feestdag, 11 november, werd en wordt in de Lage Landen uitbundig gevierd en was traditioneel ook de dagwaarop men de eerste nieuwe wijn van het jaar proefde.

Van Dyck baseerde zich voor zijn compositie op een ontwerp van Rubens, dat hij compacter maakte en van links naar rechts keerde om het beter te laten passen bij de lichtinval in de kerk. Betekent dit dat Rubens oorspronkelijk de opdracht voor het altaarstuk had gekregen en dathij wegenstijdgebrek de uitvoering overliet aan zijnbeste leerling en medewerker? In heel wat studies gaat men ervan uit dat het schilderij gemaakt was voor de edelman Ferdinand de Boisschot, die bij patentbrief van 2,7 maart 162,1 de titel baron ontving en heer werd van Zaventem en Sterrebeek. Een achttiende-eeuws handschrift met een biograne van Van Dyck, bewaard in het Louvre, vermeldt dat Ferdinand de Baissehot het schilderij bestelde om de inwoners van Zaventem te bedanken voor de hartelijke manier waarop ze hem als baron hadden ingehaald. De kersverse baron zou driehonderd florijnen voor het paneel hebben neergeteld. En het is een feit dat de wapenschilden van Ferdinand de Baissehot en zijn echtgenote Anna Maria de Camudio prijken op de omlijsting van het altaarstuk, ook al is die omlijsting van latere datum.

Hoe dit ook zij, het schilderij is al eeuwenlang omgeven door een legende, waarin geen sprake is van een baron, wel van eenmooiejon ge vrouw. De Brusselse schilder G. P. Mensaert verwoordde het in 1763 zo: "De geschiedenis verhaalt, hoe de schilder [Van Dyck, onderweg naar Italië] halt hield in Zaventem, een parochie op twee mijlen afstand van Brussel, waar een jong meisje van grote schoonheid woonde, Anna van Ophem genaamd, die de verzorgster was van de honden van aartshertogin lsabella. Hij werd dolverliefd op haar en schilderde tijdens zijn verblijf in deze parochie twee altaarstukken voor de kerk, te weten, voor het hoogaltaar een H. Familie, waarin hij zijn beminde afbeeldde als de H. Maagd. Dit schilderij werd uit de kerk geroofd door Franse fourageurs, in de tijd van de oorlog in dit land; zij zouden er zelfs zakken van hebben gemaakt om haver in te steken. Het andere schilderij bevindt zich rechts van het koor en stelt Sint-Martinus voor te paard, die een stuk van zijn mantel afsnijdt om aan de armen te geven. Er staan vierpersonen op dit schilderij, Sint Martinus, zijnreisgezel & twee arme mannen, geschilderd in de stijl van zijn meester, zowel qua coloriet als tekening. Toen Rubens hoorde dat zijn leerling zich vermaakte in dat dorp, liet hij hem meedelen dat hij hem persoonlijk zijn plichten zou komen leren indien hij zijn reis nog langer uitstelde. En dus spoedde Van Dyckzich naar Italië zodra deze twee schilderijen amper droog waren."

Uit documenten, bewaard in het parochie-archief, blijkt dat Van Dycks Sint-Maarten omstreeks 1673 in gevaar verkeerde. Franse troepen belegerden Zaventem en de dorpelingen lieten Van Dycks schilderij overbrengen naar de woning van François de Baissehot in Brussel. Martinus Spruyt, de deken van de Sint-Goedelekathedraal in Brussel, zag het schilderij bij De Baissehot thuis en vond het zo mooi dat hij er zesduizend gulden voor bood, en de garantie dat hij een goede schilder een kopie zou laten schilderen voor het altaar. Opmerkelijk in de verslagen is dat François de Baissehot tijdens deze onderhandelingen niet optrad als de eigenaar of schenker, maar het voorstel van de deken simpelweg voorlegde aan de dorpelingen van Zaventem. Zij vonden gelukkig dat het zonde zou zijn om "soodanigh schoon present" te verkopen. Present: was het schilderij dan toch door Van Dyck zelf aan de kerk geschonken? De bewoordingen van het document en de houding van De Baissehot wijzen allebei in die richting. Weer een halve eeuw later, in 17~1, vormde het schilderij de inzet van een langgerekte intrige. De pastoor en drossaard van Zaventem verzochten een nazaat van François de Baissehot, de graaf van Königsegg-Rothenfels, om het schilderij aan "liefhebbers" te mogen verkopen voor de prijs van vierduizend gulden. In 1739 trachtte de graaf opnieuw, en met succes, de verkoop van het paneel te faciliteren door zijn advocaat een verzoek te laten indienen bij de Raad van Brabant. Bij die gelegenheid bood een plotseling opgedoken kandidaat koper, een zekere Jacques de Roore, drieduizend gulden. Deze De Roore was een Nederlandse kunstschilder die optrad als stroman voor een onbekende. Hij zou ook de kopie leveren die Van Dycks kunstwerk moest vervangen.