De Sint-Pietersabdij te Gent

De Sint-Pietersabdij is in meer dan één opzicht een monument uit de Vlaamse geschiedenis. Op Europees vlak behoort ze tot de middelgrote kloosters die een rol van betekenis hebben gespeeld, zonder ooit de rijkdom, invloed of faam van toonaangevende kloostercentra als Sankt-Gallen, Saint-Denis, Fulda, laat staan Cluny, te benaderen.

Wat de omvang van de kloostergemeenschap betreft, is het in de vroege periode nochtans eerder een bescheiden abdij. Sint-Pieters telt in de Karolingische periode - en wellicht ook nog in het midden van de 10de eeuw - om en bij de 24 kloosterlingen. Vanaf de tweede helft van de 10de eeuw ligt dit cijfer hoger.

In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht, is de Sint-Pietersabdij niet van bij haar oorsprong benedictijns geweest. De Regel van Benedictus wordt er pas ingevoerd in het midden van de 10de eeuw, d.w.z. zo'n 300 jaar na haar ontstaan. Deze tekst organiseert het hele kloosterleven volgens nauwkeurige voorschriften, legt evenwichtige gedragsnormen op en laat grote beslissingsvrijheid aan de abt. Voordien leunt het klooster waarschijnlijk eerst aan bij het zogenaamde Iro-Frankisch monachisme, gebaseerd op een combinatie van de regel van Benedictus en Columbanus. In de Karolingische periode gaat ze vervolgens over tot de orde van kanunniken en deze toestand blijft bestaan tot de kanunniken in het midden van de 10de eeuw vervangen worden door benedictijnermonniken.

Niets blijft duren. Op 1 november 1796 worden de eenendertig monniken van de Sint-Pietersabdij uit de abdijgebouwen gezet. Ze mogen voortaan niet langer het kloosterkleed dragen. De Franse Republiek heft met één pennentrek alle religieuze instellingen op en beveelt de inbeslagname van hun bezittingen. Het is geen plotse catastrofe. Het is het einde van een langzaam proces van sociale veranderingen die de rol van de kloosters steeds minder gewichtig hebben gemaakt.

Enkele oud-kloosterlingen richten een vereniging op voor het beheer van de goederen die ze hebben teruggekocht of achtergehouden. De vereniging heeft ook nog inkomsten uit goederen en renten die eigenlijk nationaal bezit zijn geworden, maar waarop de overheid bij gebrek aan informatie en bewijsmateriaal nog geen beslag wist te leggen. Het deel van de gestorven leden komt toe aan de overblijvers. De langstlevende zal dus over het hele inkomen beschikken. Via huiszoekingen en ondervragingen kan de overheid in 1809 alsnog de hand leggen op belangrijke documenten en goederen van de abdij. Voortaan worden de oud-religieuzen van de Sint-Pietersabdij ongemoeid gelaten. Op 5 januari 1841 sterft Benoît Gheersen, langstlevende monnik van de Sint-Pietersabdij. In zijn testament legateert hij al zijn bezittingen aan het bisdom Gent. De persoonlijke bezittingen van Gheersen afkomstig uit de Sint-Pietersabdij, worden nog steeds in het bisschopshuis bewaard.

In 1810 koopt de stad Gent de sterk gedegradeerde gebouwen van de Sint-Pietersabdij aan. De abdij moet echter als kazerne worden ingericht, om een legergarnizoen te huisvesten. De luxueuze abtswoning, de proosdij en de aanpalende gebouwen moeten plaats ruimen voor een militair oefenterrein. Het plein krijgt zijn huidige vorm in 1849 naar het ontwerp van architect Charles Leclerc-Restiaux.

De barokkerk blijft gespaard en doet dienst als departementaal Museum voor Schone Kunsten van 1798 tot 1809. Wanneer zij vanaf 1803 ten dele opnieuw voor de cultus wordt opengesteld, is dit als parochiekerk onder de dubbele benaming Onze-Lieve-Vrouw Sint-Pieters.

De abdij blijft dienst doen als kazerne tot 1948. Voor de militaire activiteiten worden ook een hele reeks nieuwe gebouwen opgetrokken, voornamelijk in de Oostsector, waar nu de tuin is heraangelegd. Deze paardenstallen, latrines en andere nutsgebouwen worden in de jaren 1950 opnieuw met de grond gelijk gemaakt, na de beslissing van de stad om de Sint-Pietersabdij te restaureren en er een culturele functie aan toe te kennen.

De reftervleugel heeft verscheidene bouwfasen gekend. Nu omvat het kerngedeelte drie bouwlagen: een kelderverdieping, een benedenverdieping die in kamers is opgedeeld en vanuit de pandgang toegankelijk is, en de bovenverdieping die de hoge refterhal omvat.

De refter is oorspronkelijk een middeleeuws bouwwerk van Doornikse steen met slechts twee bouwlagen: een half-ondergronds gelegen ruimte en een hoge refterzaal.

De zogenaamde kelderverdieping moet op een bepaald ogenblik in twee of meer ruimten zijn opgedeeld. De westelijke kamer krijgt dan een geschilderde afwerking: hoofdzakelijk een voegenschildering met een afboording van eenvoudige blaadjes rondom de venster- en boogopeningen, en tegen de verdwenen balkenzoldering een fries van rood bladwerk. Deze zeldzaam geworden 13de-eeuwse schilderingen worden in 1995 bij restauratiewerken ontdekt en maken duidelijk dat hier niet alleen de voorraden van de abdij werden opgeslagen. Ten minste één van de kamers waarin de zaal op kelderniveau was ingedeeld, heeft een representatieve functie bekleed.

In de 15de eeuw wordt het gebouw opgehoogd. De vertrekken op de begane grond doen dienst als voorraadkamer, bergplaats en kantoor, terwijl de bovenverdieping eetzaal wordt: een ruime, imposante zaal met een houten spitsbogig tongewelf. In een driezijdige erker aan de zuidgevel staat een lezenaar van waarop een monnik tijdens de maaltijden voorleest.

In de 17de eeuw krijgt de aangrenzende pandgang een bovenverdieping, waardoor de vensters aan de noordzijde overbodig raken en gedicht worden.

De gevel van de kerk die nu het Sint-Pietersplein domineert, wordt oorspronkelijk grotendeels door andere abdijgebouwen aan het oog onttrokken. De gevelstructuur omvat twee horizontale geledingen waarboven een centraal driehoekig fronton prijkt. Voluten vormen de verbinding tussen het fronton en de geveluiteinden die met twee vazen worden afgewerkt. Kort na de afwerking is de sculpturale inbreng sterker dan nu. In de nissen staan dan nog beelden van Benedictus, Petrus en Paulus. Het timpaan toont het wapenschild van de abdij met de drie sleutels, geflankeerd door twee allegorische figuren die Liefde en Hoop voorstellen. De kerk is een kenmerkend exponent van haar tijd. De Contrareformatie beoogt immers de triomf van het katholieke denken. De abdijkerk van Sint-Pieters vormt een hoogtepunt van de barokarchitectuur in de zuidelijke Nederlanden.

De kerk huisvest nog vele kunstschatten uit de abdijtijd. Het loont de moeite er enkele beter te bekijken. Op het altaar van het noordelijk zijkoor in de kerk hangt een barokschilderij van Gaspar de Crayer. Volgens de legende stuurt Totila, de koning van de Oost-Goten, zijn schildknaap, bekleed met koninklijke gewaden naar Benedictus om hem op de proef te stellen. De heilige ontmaskert hem echter. Het schilderij stelt de verzoening tussen Totila en Benedictus voor. De toeschrijving aan Gaspar de Crayer steunt op een ononderbroken traditie maar een datum is niet bekend.

Drie van de grote landschapsschilderijen die de achttiende-eeuwse refter van de Sint-Pietersabdij aankleedden, hangen eveneens in de kerk. Ze zijn allen ongeveer van hetzelfde formaat en vertonen bovenaan een gelijkaardige afwerking: een gedrukte boog met zijdelings, symmetrisch, een sierlijke gebroken tegencurve. Het zijn grootscheepse composities met hoge wolkenluchten en op het voorplan telkens een kleinschalige figuratie met een voorstelling uit het leven van Christus of uit de heiligenlegenden. We herkennen Christus en de Samaritaanse vrouw, keuvelend bij de waterput, de kluizenaars Antonius en Paulus in gesprek en een eremiet aan wie vruchten worden gebracht. De symboliek van eten en drinken is alweer aanwezig. De toeschrijvingen, aan Lucas Achtschellinck en andere klinkende namen uit de Brabantse landschapsschilderkunst, zijn tot op heden niet bewijsbaar.

De vroegste gebouwen van de Sint-Pietersabdij, toen bekend als het Blandiniumklooster, worden opgetrokken in hout en vlechtwerkwanden met lemig zand bestreken. Zonder over dezelfde materiële sporen te beschikken, kan voor de 7de tot het begin van de 9de eeuw een gelijkaardig beeld worden verondersteld als in Hamage (Noord-Frankrijk), waar voor het eerst op het West-Europese vasteland de materiële resten van een vroegmiddeleeuws klooster grondig worden ontleed: een omheind klooster met één of meerdere houten gebouwen, naast een houten kerk die dan op de plaats van de latere abdijkerk moet worden gesitueerd.

Een stenen kloosterkerk komt er pas in de Karolingische periode, vermoedelijk door toedoen van Einhard. Opgravingen in de Oostsector duiden immers op een belangrijke bouwcampagne waarbij natuursteen werd verwerkt. De resten van een kalkovencomplex uit het tweede kwart van de 9de eeuw laten hierover geen twijfel bestaan. In dergelijke ovens werd namelijk Doornikse steen verhit tot kalk om mortel of pleister aan te maken. Natuursteen is overigens een uiterst duur en kostbaar materiaal, dat in de Gentse regio moet worden ingevoerd. Daarom wordt het aanvankelijk alleen voor de kerk aangewend. In de 9de eeuw worden de gebouwen ook geschikt rond een open binnentuin, omringd door galerijen, voorlopers van de latere kruisgang. Deze schikking wordt samen met de Karolingische kloosterhervorming doorgevoerd.

In de Oostsector van de Sint-Pietersabdij is een opruimingslaag aangetroffen die in verband kan worden gebracht met een ingrijpende herbouwcampagne die in de late 9de of de 10de eeuw is gestart. Dat de abdij volledig dient te worden heropgebouwd, kan wijzen op vernielingen in de noormannenperiode, die voor het overige niet archeologisch zijn vast te stellen in het bodemarchief.

In elk geval herstelt de Sint-Pietersabdij zich snel na de noormanneninvallen. Graaf Arnulf I laat zijn favoriete klooster als een volwaardige benedictijnenabdij in Doornikse steen herbouwen. Diverse gedeelten van de voormalige Sint-Pietersabdij gaan in de kern nog terug tot die grootse middeleeuwse bouwcampagne. Het gebruik van Doornikse kalksteen als bouwmateriaal is daarbij het herkenbare gidsfossiel.

De kerk ligt aan de noordkant van de kruisgang. Het Opus Dei of 'werk voor God' is één van de voornaamste taken van de monniken en bepaalt hun hele dagindeling. Op geregelde tijdstippen verzamelt de gemeenschap zich in de abdijkerk om die taak te vervullen. Kapittelzaal en bibliotheek nemen ten oosten van het pand een belangrijke plaats in. In de kapittelzaal kunnen de monniken met hun abt samenkomen, om gemeenschappelijke beslissingen te nemen. De bibliotheek is de bouwkundige vertolking van een verlengstuk van het Opus Dei, de geestelijke lectuur, waartoe de monniken worden aangespoord. Mettertijd neemt de bibliotheek een steeds belangrijker plaats in de abdijorganisatie in.

Aan de zuidelijke pandgang ligt de refter. Het oorspronkelijke reftergebouw is kleiner dan de huidige zuidvleugel en is volledig in Doornikse kalksteen opgetrokken. Er zijn slechts twee bouwlagen, namelijk een halfondergronds gelegen ruimte en een hoge refterzaal die vanuit de kruisgang, ter hoogte van de wasplaats of het lavatorium, te bereiken is. In de huidige kelderverdieping is het middeleeuwse uitzicht van de refter het best bewaard gebleven. De onderste zaalruimte is in vakken opgedeeld door een rij vierkante pijlers, in de langsrichting verbonden door rondbogen, en heeft een vlakke houten balkenzoldering. Er zijn twee toegangen naar de zuidelijke pandgang en een brede poortopening die op het binnenplein uitgeeft. Op een bepaald ogenblik werd de onderste zaalruimte in twee of meer kamers ingedeeld.

De slaapzaal ligt op de bovenverdieping van de oostvleugel. De monniken slapen immers aanvankelijk in een gemeenschappelijk dormitorium of als dit niet mogelijk is, in kamers van tien tot twintig personen.

De infirmerie is een geïsoleerd gebouw in de Oostsector.

De talrijke nutsgebouwen die de abdij moeten toelaten zo autonoom mogelijk te functioneren, de graanzolders, werkhuizen, opslagplaatsen, een bakkerij en een rosmolen, bevinden zich grotendeels aan de zuidkant, nabij de omheiningsmuur van de abdij. Op enige afstand van de centrale gebouwen ligt ook het gastenverblijf. Het poortgebouw, waar 'een oudere en wijze' monnik de toegang tot de abdij controleert, ligt helemaal aan de zuidkant.

Nadat de abdij meer dan een eeuw lang een kazerne is geweest, start het stadsbestuur in 1950 met de restauratie van de gebouwen. De abdij krijgt een nieuwe, culturele bestemming. De restauratiecampagne is een werk van lange adem, dat zijn eindpunt nog steeds niet heeft bereikt.

De jarenlange militaire functie heeft het uitzicht van de abdijgebouwen natuurlijk geen goed gedaan. De kruisgang is dan in hokjes opgedeeld, het maaswerk van de vensters nagenoeg verdwenen, de kapittelzaal dichtgemetst, het mortuarium van een verdieping voorzien, enz. Bovendien is de oostsector, waar nu de tuin is gelegen, volgebouwd met loodsen, magazijnen, burelen, stallingen, latrines, enz.

Zo wordt de Sint-Pietersabdij gered van verder verval en biedt zij een stijlvol onderkomen aan onder meer een natuurwetenschappelijk museum en een tentoonstellingscentrum. Met de historiserende aanpak van toen kan het monumentenbeleid zich echter nu niet meer verzoenen.

Omstreeks 1990 komt beweging in het dossier dat het sluitstuk moet vormen in de restauratiecampagne van de Sint-Pietersabdij: de reftervleugel. Na de ontmanteling van het beschilderde plankengewelf, dat paneel na paneel wordt gerestaureerd, gaat de karkasrestauratie van start. De meest risicovolle onderneming is het verwijderen van de betonnen tussenvloer die dienst deed voor de kazerne. Met zo weinig mogelijk trillingen hapt de pneumatische schaar of 'papegaaibek' delen weg uit de tussenvloer. Zo knipt de speciale sloopmachine de oorspronkelijke grootsheid van de refter stukje bij beetje opnieuw zichtbaar.

Diverse archeologisch vondsten komen bij de karkasrestauratie van de refter van de Sint-Pietersabdij aan de oppervlakte. Zo ontdekt het begeleidend archeologisch onderzoek in het opvulmateriaal van nissen en gewelfkappen prachtige fragmenten van een fries met draakjes en druiventrossen in Avesnessteen. Deze 15de-eeuwse sculptuurfragmenten zijn vermoedelijk afkomstig van de grote haard in de refter. Ze worden hergebruikt in de puinvulling in de reftervleugel omstreeks het midden van de 18de eeuw.

Op de westgevel van het refterinterieur worden maar liefst 18 verflagen geregistreerd. De oudste beschildering vormt een schaduwschildering van een zeer groot meubelstuk. Daarnaast zijn er beschilderde motieven aangetroffen zoals een medaillon, perkamentwerk en fruit, door rode slingers met elkaar verbonden. De beschilderingen moeten na de 15de en ten laatste in de 17de eeuw op de wand zijn aangebracht.

Om de Sint-Pietersabdij als kunsthal naar internationale normen uit te rusten, wordt in 1998 de vernieuwing van de technieken aangevat. De verlichting wordt gemoderniseerd en een inbraak- en branddetectie aangebracht. Men maakt van de gelegenheid gebruik om de pandgangen opnieuw te bepleisteren en te schilderen. Het volume van de oude bibliotheek wordt opnieuw zichtbaar gemaakt door het wegnemen van een deel van de moderne tussenvloer. Vanaf 1999 zijn de tentoonstellingszalen uitgerust met een klimatisatiesysteem.

Sinds 1958 worden in de Sint-Pietersabdij tentoonstellingen georganiseerd. Vele kleine, maar ook een aantal die een grote weerklank kregen, tot ver buiten onze grenzen. Hoogtepunten zijn Benedictus en zijn monniken in de Nederlanden in 1980, Santiago de Compostela in 1985 en Hoogtij der Middeleeuwen in 1991. En dit in een periode dat de tentoonstelling als toeristische aantrekkingspool nog niet door Toerisme Vlaanderen ontdekt waren en bijgevolg de promotionele mogelijkheden nog stukken beperkter. Benedictus haalde 60.000 bezoekers, Santiago 95.000 en Hoogtij 45.000. Het waren stuk voor stuk sterke realisaties die alleen door hun kwaliteit ook een publiek succes werden. Ze gaven de Sint-Pietersabdij naam en faam in de organisatie van belangrijke historische tentoonstellingen.

Anderzijds gingen hier in de loop der jaren ook vele andere manifestaties door, georganiseerd door de meest diverse verenigingen en organisaties. Dit zorgde ervoor dat de Sint-Pietersabdij als culturele instelling geen duidelijk profiel had naar het grote publiek toe. Tussen de tentoonstellingen en de manifestaties door was het gebouw ook telkens weer gesloten, wat ervoor zorgde dat het moeilijk, zo niet onmogelijk was de Sint-Pietersabdij goed te promoten. Zo groeide bij het publiek het eerder negatieve idee dat de Sint-Pietersabdij een grotendeels gesloten en leeg gebouw was, waar eens om de zoveel tijd een tentoonstelling werd georganiseerd. Niets was minder waar. Jaarlijks gingen hier tientallen manifestaties door, weliswaar meestal op uitnodiging van derden en strikt beperkt tot de genodigden zelf. Dit gaf de Sint-Pietersabdij dan weer een elitair imago. De drempel van dit gebouw bleek voor velen te hoog.

Hoe dan ook blijft de klemtoon liggen op de organisatie van historische tentoonstellingen of, met andere woorden, kunsttentoonstellingen met een historisch concept of de tentoonstelling zelf als een conceptueel kunstwerk. Daarom formuleerden we onze missie als volgt: "Tentoonstellingen Sint-Pietersabdij is de organisator van historische tentoonstellingen in de gelijknamige abdij, één van de mooiste monumenten in Gent. Wij tonen er telkens weer andere objecten en kunstwerken, zorgvuldig gekozen in een bijzonder verband. Omdat wij het verleden toegankelijk willen maken. Als een slijpsteen om je inzicht in de maatschappij van vandaag op aan te scherpen." Hier willen we innovatief zijn. We willen kunst koppelen aan een verhaal. Niet aan een verhaal dat bestaat in de geest van de tentoonstellingsmaker alleen of dat uitgelegd wordt in een catalogus die, laten we eerlijk zijn, niet consulteerbaar is bij het bezoeken van de tentoonstelling zelf. Wel aan een verhaal dat door de tentoonstelling zelf wordt verteld. Wij willen onze tentoonstellingen leesbaar maken.

Natuurlijk zijn en blijven de kunstwerken centraal staan. Zij moeten kwalitatief sterk of verrassend zijn. Elke tentoonstelling staat of valt met de selectie van de kunstwerken. Hier is de regel: overdaad schaadt. Wie te veel wil tonen, zorgt er voor dat de bezoekers niets meer zien.

Een historische tentoonstelling moet meer zijn dan een esthetisch genoegen alleen. Ze moet het verhaal dat ze brengt ook echt vertellen. En dit kan nooit lukken door alleen maar een presentatie van kunstwerken, mooi in de juiste volgorde. Klassieke technieken zijn teksten en audiogidsen. De teksten moeten gebald zijn, in enkele volzinnen vertellen waar het over gaat. Audiogidsen zijn als instrument van verdieping bijzonder nuttig, maar mogen de duiding niet monopoliseren als ze supplementair te huur worden aangeboden. Duiding mag immers nooit voorbehouden zijn voor wie het zich kan veroorloven.

Het bezoeken van de kennismakingstentoonstelling is geenszins een loodzware opgave geworden. Er is geopteerd voor een originele en hedendaagse opstelling, met de nodige luchtige toetsen. Het publiek krijgt de rijkdom aan informatie zo goed als 'ongemerkt' ingelepeld, dankzij de doordachte keuze van kleurrijke kunst- en gebruiksvoorwerpen, speelse afbeeldingen, gebalde teksten, zinnige citaten en de nieuwste presentatietechnieken. Ook voor gezinnen met kinderen is de tentoonstelling best verteerbaar.

Nochtans is de Sint-Pietersabdij helemaal geen museum en beschikt zij over nagenoeg geen eigen collectie. Toch staat het monnikenleven 'tussen hemel en aarde' er gematerialiseerd in stenen sculpturen, grafschilderingen, schilderijen, glaswerk, miniaturen, foto's en gravures.

Een grenssteen met een jonge heilige Petrus, de mijter van de laatste abt, een ooggetuige over een blijde intrede, een schilderij van een torenbrand, voorraadpotten, komfoortjes, kristallen glaasjes, een stilleven uit de abtswoning, een middeleeuwse wijnfles, een kruidenkast, een reeks pijpen, een 16de-eeuwse schets, een verzameling zalfpotjes, een zegel, fresco's uit de bibliotheek, een papkommetje, een 18de-eeuwse refter in 3D, een pamflet, een serie doodsbrieven, kapitelen en zuilfragmenten en twee intacte grafkelders, om maar iets te noemen. Bevriende musea en diensten zoals de Dienst Stadsarcheologie, het Oudheidkundig Museum van de Bijloke, de Sint-Baafsabdij en het Museum voor Schone Kunsten, evenals de naburige Onze-Lieve-Vrouw Sint-Pieterskerk en het Bisdom Gent deden hiervoor ook een duit in het zakje.

Alleen al de locatie waar de tentoonstelling plaats vindt, een kelderruimte op het kruispunt tussen de kerk, het pandhof en de tuin, is verrassend. De materialenkeuze van nachtdonkere arduin en water- en luchtkleurig glas bieden een verfrissende tegenstelling tussen opaciteit en transparantie. Oud en nieuw vinden elkaar in de opstelling door het gebruik van audio-visuele middelen en CD-rom. Zo kan de bezoeker ook actief meezoeken naar de polsslag van deze abdij.

Zoals de meeste abdijen, haalt ook de Sint-Pietersabdij vanaf haar stichting inkomsten uit de opbrengst van meestal uitgestrekte landgoederen, zogeheten 'domeinen'. Die domeinen zijn eigenlijk grote landbouwbedrijven. De producten die er worden voortgebracht, moeten gedeeltelijk aan de abdij worden afgeleverd of worden in de omgeving verkocht. De centrale hoeve bezit andere grote en kleine bedrijven die door individuele boeren worden uitgebaat en daarom leveringen, betalingen of diensten (bv. ploegen, zaaien, oogsten op het land van de centrale hoeve, transportdiensten enz.) verschuldigd zijn. Ook een groot aantal leken is dus verbonden aan de abdij en leeft ervan.

Relieken vormen eveneens een mooie bron van inkomsten. Zelfs voor de gemeenschap die rond het oord van devotie woont. De heilige overblijfselen trekken immers talrijke consumerende pelgrims aan, wat de gelukkige bezitters van de gebeenten, behalve een reputatie van eerbiedwaardigheid, ook veel tastbare vrome schenkingen oplevert.

Haast legendarisch is de strijd tussen de twee grote Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs om het bezit van het gebeente van heiligen. De Sint-Pietersabdij kan al omstreeks het jaar 1000 bogen op de beenderen van twaalf heiligen. Maar bitter is de nijd om het gebeente van Sint-Florbert, de eerste abt na Amandus. Centraal in de beruchte strijd staat immers de vraag welke van de twee abdijen de oudste is en bijgevolg kan beschouwd worden als de eigenlijke stichting van Amandus. Beide partijen maken zelfs herhaaldelijk gebruik van het wapen van de vervalsing.

De cultus van relieken is uit de middeleeuwse cultuur niet weg te denken. Eigenlijk is het een heel specifieke vorm van verering van de doden. Het stoffelijk overschot van heiligen wordt met speciale rituelen getoond. Het volk moet het kunnen aanraken. Heiligen brengen eigenlijk het contact tussen hemel en aarde tot stand.

Kerken en abdijen die relieken bezitten, onderhouden de cultus van hun heiligen met alle middelen: ze schrijven hun 'vitae' (hun 'biografieën') vooral als reclame voor de cultusplaats, om zoveel mogelijk bezoekers aan te trekken.