Openbaar Kunstbezit in de Zoo

De Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen (K.M.D.A.) werd gesticht op 21 juli 1843. Het initiatief ging uit van een groep Antwerpse burgers onder impuls van Frans Loos (1799-1871), de latere burgemeester, toen schepen van de stad. Hun doel was "de kennis der natuurlijke historie op een aangename wijze te verbreiden, de studie ervan te vergemakkelijken, zowel voor de leden, voor de studenten van de school voor geneesheren, van de Academie voor Schone Kunsten en van het Atheneum". Dit doel wilden zij bereiken door het oprichten van een dierenpark, een museum en een bibliotheek.

De geschiedenis van een groei

Na haar stichting in 1843 kocht de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen een hoveniersgrond van nagenoeg 2 hectaren. Het stuk lag buiten de vestingwallen nabij het toenmalige Antwerpse Ooststation en was toegankelijk langs de huidige Carnotstraat. Een overeenkomst tussen het Ministerie van Openbare Werken en Frans Loos, schepen en later burgemeester van Antwerpen, voorzag echter in een ingang langs de Borgerhoutse Steenweg, ongeveer op de plaats waar zich nu het hoekhuis bevindt van het Koningin Astridplein en de Carnotstraat. Zo werd de ingang langs de Carnotsteeg dienstingang.

De samenstelling van de Zoocollectie - giften en legaten - drukt uiteraard een stempel op het geheel. Een volledig overzicht van de 19e- en 20e-eeuwse Belgische schilder- en tekenkunst moet men dan ook niet verwachten. Bepaalde schakels ontbreken. Enkele belangrijke dierenschilders zijn slechts met weinig relevant werk vertegenwoordigd, onder andere de romantische Eugène Verboeckhoven (1798-1881) of de uit het realisme gegroeide en tot een eigen, wazig impressionisme geëvolueerde Jan Stobbaerts (1838-1914). Anderen ontbreken helemaal, zoals Joseph Stevens (1819-1895), de naturalistische vertolker van het hondeleven, of Alfred Verwee (1838-1895) met zijn lyrische beelden van koeien en paarden in de vruchtbare polderweiden.

Gustave Colsoulle (1843-1895) schilderde omstreeks 1885 Varkens bij strobussels. Aan de achterzijde van het doek staat genoteerd waar en wanneer deze studie precies ontstond.

Realistisch en scherp legde Colsoulle twee magere slachtpaarden vast in een aquarel. Ook hier gaat het om een directe studie naar de natuur. Het beeld van de afgeleefde paarden, die per schip van Engeland naar Antwerpen werden vervoerd om geslacht te worden, zou ook in het begin van deze eeuw de beeldhouwer Rembrandt Bugatti diep treffen; zijn bronzen groep vormt hiervan de blijvende getuigenis.

Tijdens de eerste helft van deze eeuw waren er in Antwerpen twee typische figuren werkzaam, gegroeid uit en aansluitend bij het 19e-eeuwse realisme. Beiden voelden zich aangetrokken door de dierenwereld en sterk verbonden met de Zoo: de schilder Jos Schippers en de tekenaar Alfred Ost.

De Zoo bezit eveneens een uitgebreide verzameling grafiek: voornamelijk etsen en litho's, maar ook enkele kopergravures en houtsneden. Historisch interessant is een reeks kleine lithografieën die tussen 1850 en 1914 jaarlijks door het personeel van de dierentuin aan de leden van de Maatschappij werden aangeboden. Onderwerp was telkens een of ander belangrijk evenement in de Zoo; zo is de eerste giraf, geboren in de Antwerpse dierentuin op 10 juni 1871, te zien op de nieuwjaarswens van het jaar daarop.

De lithografie kende met de opkomst van de romantiek in België een grote bloei en verspreiding. Naarmate de fotografie ingang vond, verloor ze evenwel aan belang en liet ze zich naar het einde van de 19e eeuw verdringen door de ets. Enkel in de affichekunst (voor reclame, tentoonstellingen, ...) kende de litho omstreeks 1900 een hernieuwde bloei. Talrijke kunstenaars ontwierpen in die jaren affiches waarbij zowel het esthetische aspect als het reclame-element aandacht kregen. De affiches van Alfred Ost in de verzameling illustreren het talent van deze kunstenaar op dat terrein; zowel in tentoonstellingsaffiches, onder andere voor zijn eigen expositie te Antwerpen in 1914, als in de talrijke plakkaten die hij voor liefdadige doelen maakte tijdens de oorlogsjaren te Amsterdam.

Naast etsen van 20e-eeuwse kunstenaars, bezit de Zoo er ook enkele van Verlat. Van hem zijn een 25-tal etsen bekend. Dikwijls gaat het om prenten naar eigen schilderijen. Ze zijn gekenmerkt door een zeer eigen techniek waarbij niet de kernachtige of gevoelige lijn en het samenspel tussen lijn en papier de eerste bekommernis blijkt, maar wel het picturale effect.

Een rijke verzameling geïllustreerde dieren- en plantenboeken - het resultaat van een vruchtbare dialoog tussen wetenschap en kunst - vormt één van de belangrijkste onderdelen van het kunsthistorisch Zoopatrimonium. Aan de basis van deze merkwaardige collectie werken over natuurlijke historie liggen milde schenkingen van de stichters van de maatschappij. Jacques Kets, de eerste directeur, schonk naast een reeks opgezette dieren uit zijn "kabinet van natuerlyke historie" een groot deel van zijn privé-bibliotheek. Niet minder belangrijk waren de schenkingen van de rijke fraaie 19e-eeuwse werken van Frans Loos, medestichter en voorzitter van de K.M.D.A. (1861-1871).

De belangstelling voor de dierkunde kende in de 16e eeuw een grote heropleving. Het wetenschappelijk onderzoek werd intenser, met de publikatie van belangrijke dierkundige geschriften als resultaat. Deze uitgaven konden profiteren van de fundamentele verandering die de renaisssance in de kunst had teweeggebracht en die ook aan het boek en de boekillustratie niet onopgemerkt was voorbijgegaan.

Vanaf het midden van de 16e eeuw won de wetenschap steeds meer aan belang. Al behoorden bepaalde werken iconografisch tot een middeleeuwse sfeer toch werd "het boek van de natuur" ook voor illustrators een bron van inspiratie. De houtsneden waren echter nog vrij ruw en het duurde nog lange tijd vooraleer resultaten werden bereikt die een vergelijking met de kopergravures uit latere perioden konden doorstaan. Een 16e-eeuws pronkstuk uit de collectie van de Zoobibliotheek is het merkwaardige handschrift van Adriaan Coen (1514-1587) Dat eerste boock van menich derley walvischen ende ander selseme groote wonderlycke vischen (1584), in eenzelfde band gebonden met Dat tweede boock van veel vreemde zee monsteren veelderley, meereminnen, ... ende nog meer andere vreemde onsiene ende oneetbare vischen (1585).

Geïnspireerd door strandingen van potvissen in de Schelde en langsheen de Hollandse kust begon Adriaan Coen (ook als Coenen en Coenenszoon vermeld) in 1577 aan de samenstelling van een boek over allerlei zeedieren.

Zijn eerste werk, het Visboock (1577-1580), bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag in Nederland. Het bevat een merkwaardig geheel van allerlei teksten over zeedieren, grotendeels gebaseerd op de bijbel en op 16e-eeuwse dierkundige werken van ondermeer Belon, Rondelet en Gesner.

Dat eerste boock... dateert van 1584 en handelt uitsluitend over walvissen. In Dat tweede boock ... van 1585 zijn allerlei zeemonsters "... ende noch meer andere vreemde onsiene ende oneetbare vischen" opgenomen. Coen zou de bedoeling hebben gehad nog een derde boek samen te stellen over de eetbare vissen. Over het bestaan ervan is echter niets met zekerheid geweten. Hoewel het werk van Coen heel wat fantasierijke details bevat, blijft het geheel waardevol. Alleen reeds de eerste vrij goede en natuurgetrouwe tekeningen van een potvis maken dit boek tot een document dat voor zijn tijd een wetenschappelijke waarde bezat.

Het oudste boek uit de collectie van de Zoobibliotheek is een werk van Guillaume Rondelet (1507-1566): Histoire entière des poissons (1558). Rondelet doceerde medicijnen aan de universiteit van zijn geboortestad Montpellier (Frankrijk) en staat vooral bekend als een uitstekend kenner van zeedieren. Zoals destijds gebruikelijk, publiceerde hij zijn werk oorspronkelijk in het Latijn onder de titel Libri de Piscibus Marinis (1554). Met deze beschrijving van circa 250 soorten zeedieren - het boek telt een even groot aantal illustraties - schreef Rondelet één van de belangrijkste werken over vissen in de 16e eeuw.
Dat in de schoot van de Antwerpse dierentuin ook voor de plantkunde steeds een bijzondere belangstelling bestond, bewijzen enkele merkwaardige botanische werken uit de verzameling van haar bibliotheek. Van Rembert Dodoens (1517-1585) - de auteur van het alombekende Cruyde Boeck (1554) - bezit de Zoo een in het Nederlands vertaald Stirpium historiae pemptades sex (1563-1583). Dit werk betekende niet alleen een mijlpaal binnen de beschrijvende plantkunde, maar ook op het gebied van de systematiek verrichtte Dodoens met deze uitgave pionierswerk. In zijn Stirpium worden de 1946 beschreven plantesoorten opgedeeld in 26 groepen. Dodoens weet talrijke planten in geslachten te groeperen en vele soorten in families onder te brengen. Terecht wordt Dodoens hierdoor beschouwd als de verre voorloper van Carl Linnaerts (1707-1778) wiens classificatie van de planten nog steeds gezaghebbend is. Vooral met deze publicatie kan Dodoens niet alleen zijn voorgangers in hoge mate verbeteren, maar overtreft hij ook zijn tijdgenoten en zelfs latere botanici.

Worden in het wetenschappelijk boek van de 17e eeuw aanvankelijk "Dichtung und Wahrheit" nogal eens met elkaar verwisseld, dan zal de stilaan beter georganiseerde wereld van de wetenschap het fabelachtige en mythologische geleidelijk verdringen om plaats te maken voor meer realisme en natuurgetrouwheid. De werken van ondermeer Kepler, Galilei en Vesalius bieden in dat opzicht voldoende waarborgen om de wetenschap van de 17e eeuw een grote en universele betekenis te geven. Bovendien wisten drukkers en uitgevers zeer goed in te spelen op de groeiende weetgierigheid van het publiek inzake de nieuw ontdekte gebieden. De overbekende Atlas Major (1662-1665) van Willem Janszoon Blaeu, een pareltje van de Hollandse cartografie uit de gouden eeuw, is hiervan een voorbeeld.
Dat hierbij de hoog geroemde schilderkunst van de 17e eeuw en de wetenschappelijke boekillustratie inspirerend op elkaar hebben ingewerkt, leidt geen twijfel. De verwantschap tussen deze twee wordt ondermeer fijn geïllustreerd in het schilderstuk Insekten en bessen van Jan van Kessel (1626-1679), een echte natuurstudie die in vele opzichten kan worden vergeleken met de Surinaamse vlinders van Maria Sibylla Merian (1647-1717). Haar werk over insekten Metamorphosis insectorum Surinamensium (1705) was lange tijd toonaangevend en werd slechts in de 18e eeuw overtroffen door August Johann Rösel von Rosenhof (1705-1759).
Al kan het boek over de levende natuur in deze periode niet bogen op een rijke oogst, toch kunnen zeer merkwaardige publikaties worden aangewezen, waarvan ook in de Zoobibliotheek enkele typische uitgaven voorkomen. Bij wijze van voorbeeld: Naeukeurige beschryving van de natuur der viervoetige dieren, vissen en bloedlooze water-dieren, vogelen, kronkel-dieren, slangen en draken van John Jonston (1603-1675), in 1660 uitgegeven bij Schippers en Amsterdam. John Jonston, geboren te Samten (Polen) in 1603, blijkt één van de meest markante dierkundige compilators te zijn uit de 17e eeuw. De eerste uitgave van zijn encyclopedisch werk verscheen in verschillende banden van 1650 tot 1655. Het geheel is een compilatie van de werken van Gesner en Aldrovandi, evenwel voor leken meer toegankelijk gemaakt en aangevuld.

De 18e eeuw rekende definitief af met alle fantasie en bijgeloof die de wetenschap tot dan toe voor een groot deel hadden beheerst. Ook de wereld van het boek ontsnapte niet aan deze omwenteling. Nooit voordien werd de natuur zo realistisch weergegeven. Ook op het gebied van de boekillustratie heeft de 18e eeuw uitzonderlijke werken voortgebracht.
Een verfijnde, zelfs ietwat gezochte illustratiestijl kwam tot stand, waarbij de kunstenaars overvloedig gebruik maakten van sierlijnen, slotvignetten, ruikers rozen, engeltjes, vazen, linten, draperieën en dergelijke. Vaak werd dit decor gepaard aan een verzorgde typografie. Hieruit ontstonden dan de bekende, fraaie 18e-eeuwse boekwerken die ook tegenwoordig voor bibliofielen nog een gegeerd bezit blijven. Zowel literaire als natuurwetenschappelijke publikaties bleven luxeboeken, die slechts door een beperkte minderheid konden worden aangeschaft. Bovendien wisten uitgevers zeer goed in te spelen op de ijdelheid van vele liefhebbers, voor wie een boekenverzameling vaak niet meer betekende dan een reeks mooi geïllustreerde banden.
Als één van deze luxe-uitgaven kennen we de Histoire naturelle, générale et particulière (1794-1804) van Georges Louis Leclerc, Comte de Buffon (1707-1788).  Buffon werd geboren in 1707 te Montbard (Fr.) nabij Dijon, in hetzelfde jaar als zijn beroemde tijdgenoot Carl Linnaeus. Al had Buffon rechten gestudeerd, het grootste deel van zijn tijd besteedde hij aan de wetenschappen en de filosofie. Vanaf het ogenblik dat hij werd aangesteld tot hoofd van de "Jardin des Plantes" ging zijn belangstelling hoofdzakelijk naar de natuurwetenschappen. Zijn grote ambitie, zijn literaire begaafdheid en niet het minst de materiële mogelijkheden waarover Buffon beschikte, zouden hem in staat stellen een aanvang te maken met zijn groots werk, gepubliceerd in 44 volumes, waarvan de laatste acht postuum verschenen.
Verwierf Buffon met zijn Histoire naturelle in wetenschappelijke kringen een wereldfaam, dan wordt L'Histoire naturelle des oiseaux (1771-1786), dat tot het meest waardevolle van deze collectie kan worden gerekend, beschouwd als zijn meesterwerk. Het wordt trouwens ook bestempeld als één van de eerste en belangrijkste mijlpalen in de geschiedenis van de ornithologie. De 1008 met de hand gekleurde platen werden, op vier na, getekend en gegraveerd door François Nicolas Martinet (1731-1800). Het merendeel is evenwel uitgevoerd naar opgezette modellen, wat duidelijk is op te maken uit de afbeeldingen die vaak onnatuurlijk en stijf aandoen. Dit doet echter geen afbreuk aan de nauwkeurigheid en de artistieke waarde van het geheel.
Volgens Buffon zelf waren bij het iconografisch gedeelte nagenoeg 80 kunstenaars betrokken. Ongetwijfeld moeten Buffon en zijn medewerkers vaak getuigen zijn geweest van jachtpartijen en andere dierentaferelen. Niettegenstaande de soms gegronde kritiek heeft Buffon met L'Histoire naturelle des oiseaux een basiswerk tot stand gebracht, dat tot op heden nog bruikbaar is en alleszins voor bibliotheken een kostbaar bezit uitmaakt.
Nooit voordien werd de natuur zo realistisch en natuurgetrouw geschetst als in de gespecialiseerde dierenboeken van de 18e eeuw. Wanneer zij vaak glansrijk de vergelijking doorstaan met de latere prachtige 19e-eeuwse banden, dan geldt dit vooral ook voor de gespecialiseerde studies van Rösel von Rosenhof, in het bijzonder voor zijn zorgvuldig uitgegeven werk over de insekten: Insekten-Belustigungen (1746-1761).
Geboren in Arnstadt in 1705, werd Rösel aanvankelijk door zijn oom Wilhelm Rösel in de schilderkunst onderwezen. Hij bezocht de kunstacademie te Nürenberg en verwierf vrij vlug een grote vaardigheid in het miniatuurschilderen. Dat zou voor hem bijzonder nuttig zijn bij de samenstelling van zijn Insekten-Belustigingen waarvan in onze collectie een Nederlandse editie voorkomt onder de titel De Natuurlyke Historie der Insecten, voorzien met naar 't leven getekende en gekoleurde plaaten; met zeer nutte en fraaie Aanmerkingen verrykt, door den Heer C.F.C. Kleemann (1764-1768). Rösel bracht aanvankelijk maandelijkse afleveringen. Het eerste nummer verscheen in 1740. Later werden de afleveringen gebundeld in volumes, waarvan het onvolledige vierde deel verscheen in 1759. Het geheel telde 356 gekleurde kopergravures, door Rösel zelf in koper gesneden en gekleurd. Na Rösels dood werd zijn werk verdergezet door zijn schoonzoon Christian Kleemann (1735-1789) die in 1761 een volledig vierde deel publiceerde. Rösel wist in zijn kopergravures de illustratie van insekten tot een hoogtepunt van kleur en vorm op te voeren. Hij leverde niet alleen werk dat wetenschappelijk en kunstzinnig van betekenis is, maar heeft zijn lezers ook meer vertrouwd gemaakt met de voor hen veeleer vreemde wereld van de insekten.

De jaren van de romantiek betekenden voor de dierenillustratie een hoogtepunt. Uit deze periode kennen we een overweldigend aantal geïllustreerde dierenboeken.

Hiervan bezit de bibliotheek van de Zoo een ongemeen waardevolle collectie, waaronder de 19e-eeuwse vogelboeken onmiddellijk de aandacht trekken. Dat vogels voor de boekillustrator een dankbaar onderwerp vormden, ligt voor de hand: hun sierlijke vormen en de kenmerkende kleurenrijkdom van hun gevederte leenden zich uitstekend tot fraaie picturale beelden.

Deze illustrators zagen zich overigens voor geen gemakkelijke taak geplaatst, maar de talentrijksten onder hen wisten dan toch kunst en wetenschap in meesterlijk uitgevoerde boekillustraties op een sublieme wijze te verenigen. De dierenschilder ziet enerzijds zijn onderwerp in functie van kleur, licht, ruimte en vorm. Hij houdt zich aan het meest kenmerkende, zonder veel aandacht te besteden aan nutteloze details.

De wetenschapper daarentegen maakt geen onderscheid tussen hoofdzaak en detail. Hij laat niets aan het toeval over; zijn grootste zorg bestaat eigenlijk erin niets te vergeten. De wetenschappelijke illustrator van de 19e eeuw bezat het fijnzinnige vermogen om aan te voelen hoe het kunstzinnige en het natuurgetrouwe tot een harmonieus geheel van esthetische kwaliteiten te verenigen, waardoor de natuurlijke schoonheid van het 19e-eeuwse geïllustreerde boek onvoorwaardelijk tot de kunst kan worden gerekend.

In Frankrijk bereikte dit streven naar perfectie ongetwijfeld zijn hoogtepunt in de prachtig uitgevoerde werken van Jean-Baptiste Audebert (1759-1800) en François Levaillant (1753-1824). Van deze laatste bezit de bibliotheek Histoire naturelle des Perroquets (1801-1805), uitgegeven in twee delen en geïllustreerd door J.Barraband (1767-1809) met 145 gekleurde platen. Deze publikatie wordt doorgaans beschouwd als het mooiste boek van Levaillant. Wanneer vele ornithologen beweren dat Levaillants werk over de Afrikaanse avifauna tot het beste behoort van wat ooit verscheen, dan slaat deze bewondering eveneens op de kunstzinnige voorstelling van de illustraties.

Een treffend voorbeeld van het harmonisch samengaan van wetenschap en kunst wordt geleverd in het werk van de Nederlander Hermann Schlegel (1804-1884). Schlegel, als dierkundige verbonden aan het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie te Leiden, legde vooral de nadruk op de verbondenheid van dier en landschap en wordt hierdoor beschouwd als de schepper van het begrip "biotoop". Als schrijver van Welke vereischten eene natuurkundige teekening moet hebben, om zowel den natuurkundige als kunstkenner te voldoen heeft hij in een aantal prachtige banden zijn theorie op een meesterlijke wijze aan de praktijk getoetst. Samen met dr. Westerman (1807-1890), eerste directeur van de Amsterdamse dierentuin "Natura Artis Magistra", publiceerde hij De Toerako's afgebeeld en beschreven (1860). In de Amsterdamse dierentuin maakte Schlegel zelf de tekeningen "in natuurljke grootte naar het leven en de natuur", zoals hij in zijn autobiografie schreef.

De indrukwekkende produktie van geïllustreerde dierkundige werken in het 19e-eeuwse Engeland kan grotendeels worden verklaard vanuit het economisch en cultureel kader van de kolonisatieperiode, waarbij Engeland de machtigste mogendheid ter wereld was geworden. In tegenstelling tot Frankrijk bleef de zoölogische iconografie er in handen van het privé-initiatief. John Gould (1804-1881) is een naam die onverbrekelijk met deze periode zal verbonden blijven. De schitterende platen, voor het merendeel verzorgd door zijn echtgenote, hadden alles mee om de rijke klasse in Engeland te charmeren. In zijn eerste werken kwamen nog enkele onhandige illustraties voor, maar A monograph of the Ramphastidae or Family of the Toucans (1834-1835), een schitterend geïllustreerd werk over de toekans, moet tot Goulds meest waardevolle publikaties worden gerekend. Met dit werk, zowel omwille van de illustraties als omwille van de tekst die veel wetenschappelijker gefundeerd was dan in de vorige publikaties, wist Gould ook in zoölogische kringen zijn prestige te verhogen.
Naast Gould waren er nog tal van andere auteurs die de Angelsaksische vogelschildering tot een monopoliepositie hebben verheven; om er maar enkelen te noemen: Elliot, Dresser, Shelley, Sclater, Bowdler Sharpe, Mivart en Lord Rothschild.

Vanuit fantasierijke taferelen in de 16e eeuw, had de 19e-eeuwse boekillustratie zich ontwikkeld tot een niveau dat in alle opzichten aan de wetenschappelijke en kunstzinnige normen voldeed. Naast de wetenschappelijke inhoud, heeft het talent van een schare uitzonderlijke illustrators inderdaad ertoe bijgedragen dat ook het artistieke aspect aan deze 19e-eeuwse werken een blijvende waarde verleende. Deze illustrators waren dan ook in de eerste plaats kunstenaars. Van de Duitser Joseph Wolf (1820-1899) en de Noordnederlander Jan (of John Gerrard) Keulemans (1842-1912) zijn inderdaad schilderijen bekend, waarin wij dezelfde nauwkeurigheid terugvinden als in hun lithografisch werk. Deze nauwkeurigheid moet in de meest ruime zin worden geïnterpreteerd. Het betekent niet enkel een precieze weergave van de kleinste morfologische bijzonderheden en de fijnste kleurschakeringen, maar ook karakter, houding en de algemene indruk die het dier op de toeschouwer nalaat, werden met veel aandacht bestudeerd.
Deze gelukkige gave om het kunstzinnige en het natuurgetrouwe tot een harmonieus geheel te versmelten gaven hun werk dit eigen waardevolle karakter.