Nationaal Jenevermuseum

De Fransen zijn trots op hun cognac, voor de Schotten gaat er niets boven hun whisky, Duitsers verkiezen schnaps, Denen zijn verlekkerd op aquavit... Wij hebben al meer dan 400 jaar jenever. De boeiende historie van deze drank vertelt het Nationaal Jenevermuseum in Hasselt. Het museum is gehuisvest in een voormalige kloosterhoeve die sinds het einde van de achttiende eeuw werd verpacht aan stokersfamilies, zoals Stellingwerff en Theunissen. Na 1971 stond het gebouw leeg en dreigde de sloophamer. Een groep enthousiastelingen heeft de uitzonderlijke industrieel-archeologische site gered en de overheid warm gemaakt om ze te restaureren en er in 1980 een nationaal jenevermuseum in onder te brengen. Topstuk is de unieke stookinstallatie uit de negentiende eeuw, die werkt en sinds 1991 de museumjenever produceert.

De collectie van het Nationaal Jenevermuseum bevat een schat aan verpakkings- en promotiemateriaal in glas, keramiek en papier. Honderden flessen (waaronder de bijzondere kelderfles) en stopen en duizend borrel- en likeurglaasjes illustreren in geur en in kleur dat jenever zowel werd gesmaakt door eenvoudige burgers als door rijke patriciërs. De keramiekcollectie telt sierlijke kruiken en prachtige reclameschotels in art nouveau. Al even schitterend is de afficheverzameling. Gerenommeerde kunstenaars tekenden vanaf 1870 promotieaffiches voor de jeneverstokers, ook René Magritte.

Dit is het verhaal van jenever van de voorbije twee eeuwen. Maar waar komt die drank vandaan? De oudst gekende Westerse alchemistische traktaten (1224) zijn in het Middelnederlands geschreven. En wie alchemie zegt, zegt distillatie. Jacob van Maerlant publiceerde een beschrijving van het distilleren (1266). Op het einde van de vijftiende eeuw werd het uit wijn gedistilleerde geneesmiddel aqua vitae een genotmiddel, brandewijn. In 1552 verschijnt een boek van de Antwerpse arts Hermanni met het allereerste recept om jenever te maken. Terwijl de Vlamingen in de zeventiende eeuw het stoken in het buitenland introduceren (Frankrijk, Duitsland, Groot-Brittannië), viel de  productie in eigen land bijna volledig stil om zich pas in de achttiende eeuw te hernemen. Een graanstokerij van einde negentiende, begin twintigste eeuw geeft de bezoekers van het Nationaal Jenevermuseum een perfect beeld van het hele productieproces. Een voorsmaakje van dit alles vindt u op de volgende bladzijden.

De oprichting van het Jenevermuseum is een verhaal van mensen. Mensen die in de jaren zeventig, gedreven door hun belangstelling voor het Hasseltse jenevererfgoed, ijverden voor het behoud van de voormalige stokerij Stellingwerff/Theunissen om er een jenevermuseum in onder te brengen. Dat museum moest de vruchtbare relatie van Hasselt met de jeneverindustrie blijvend illustreren. Ze wisten de site te redden, na talrijke petities en een ludieke actie op de eerste monumentendag die de nodige persaandacht kreeg. Het stadsbestuur werd gesensibiliseerd en diende een aanvraag in om het stokerijcomplex te beschermen. Omwille van de industrieel-archeologische waarde resulteerde deze aanvraag in 1975 in een bescherming bij Koninklijk Besluit en dat als eerste industrieel monument in België. De restauratie, gerealiseerd met Europese, provinciale en rijkstoelagen, startte in het voorjaar 1983 en werd in juli 1987 voltooid. Op 16 september van datzelfde jaar opende het Nationaal Jenevermuseum de deuren voor het publiek.

Al snel kozen de initiatiefnemers voor een "nationaal" museum omdat het productiegebied van jenever zich uitstrekt over heel België, al ligt het zwaartepunt in Vlaanderen. Ook is de ontwikkeling van deze industrie in grote mate bepaald door de Belgische (accijns)wetgeving, de houding van de overheid inzake drankmisbruik, de economische context, de industrialisatie en de landbouwpolitiek. Bovendien laten de regionale verschillen in de ontwikkeling van het product en zijn industrie een dynamische aanpak toe. Het stadsbestuur erkende het bestaan van een draagvlak voor dit museum en stimuleerde de oprichting van de vzw Nationaal Jenevermuseum (1980). De vzw kanaliseert de kennis en het enthousiasme van een grote groep belangstellenden:  jenever- en likeurstokers, aromafabrikanten, (ex-)werknemers van jeneverstokerijen en de Confrèrie van de Hasseltse Jenever. De vzw vierde in 2005 haar 25-jarig bestaan.

Dankzij die werkende stookinstallatie herbergt het Nationaal Jenevermuseum een klasse 1-bedrijf. Het museum wil die troef ten volle uitspelen. Daarom richtte de raad van bestuur enkele jaren geleden een multidisciplinaire werkgroep op die de veelzeggende naam 'werkgroep stoken' meekreeg. Ze bestaat uit een accijnscontroleur, jeneverstokers, likeurfabrikanten, technici en scheikundigen. Zij bogen zich destijds over het ambitieuze plan om een jeneverstokerij met een likeurfabriek op te richten in de productieruimtes van het museum. De bedoeling was en is om met de authentieke toestellen en technieken een beperkte hoeveelheid museumjenever te stoken.

Omwille van de hoge leeftijd van de toestellen en productieruimtes is het niet evident om te voldoen aan de regelgeving inzake hygiëne, arbeidsveiligheid en accijnzen. Ook moet de veiligheid van de bezoekers en de stokers gegarandeerd zijn. De operationele stokerij, met stofontwikkeling bij het malen van granen en de ontwikkeling van warmte en vocht bij het opwarmen van ketels en distillatieapparatuur, is eigenlijk in conflict met de geldende voorwaarden voor een museumuitbating. Bijkomende risicofactoren zijn de opslag van alcohol en de slijtage aan de productieapparatuur.

De museumdirectie heeft hemel en aarde bewogen om deze knelpunten op te lossen en de nodige vergunningen te krijgen. En met succes. Na een inloopperiode van één jaar werd in 1991 de eerste Hasseltse museumjenever boven de doopvont gehouden, geproefd en unaniem goedgekeurd. Sindsdien zijn de stookketels van het museum ongeveer tien weken per jaar actief en produceren ze een kleine hoeveelheid jenever voor een beperkt publiek: de bezoekers van het proeflokaal in het museum. Dit heeft drie belangrijke voordelen. De bezoekers kunnen het productieproces van moutwijn mee beleven, de toestellen worden onderhouden en de voorraad museumjenever blijft op peil.

De eerste informatie op een kelderfles verschijnt in de vorm van een zegel dat het embleem van de stoker of het jaartal weergeeft. Dankzij het gebruik van mallen staat deze informatie vanaf 1830 rechtstreeks op de fles in reliëflet­ters. Pas op het einde van de negentiende eeuw komen ook etiketten voor op kelderflessen, soms in combinatie met reliëfbelettering of behakking. Eigen aan mondgeblazen flessen is hun onregelmatige vorm. Ze hebben dus nooit exact dezelfde inhoud. Zodra de fles als handelsverpakking in gebruikt komt, moet de inhoud juister bepaald worden. Steden beginnen daarom hun flessen te ijken. Later ontstaan allerlei reglementeringen. Mo­menteel is vermelding van het volume verplicht en zijn er verschillende stan­daardinhouden.

De eerste kelderflessen zijn afgesloten met een in was gedrenkt doekje. Vanaf de vijftiende eeuw herontdekt men de kurk als afsluiting. In de zestiende eeuw verschijnt de tinnen sluiting. Om namaak tegen te gaan branden som­mige stokers hun logo in de kurk of verzegelen ze de fles met was of lak. La­ter brengen ze een loden verzegeling aan met inscriptie van de naam van de stoker. In de twintigste eeuw evolueren de sluitingen tot de nu nog gebruikte schroefdop. De monding van de fles heeft zich aan deze evolutie aangepast. Het Nationaal Jenevermuseum verzamelde een omvangrijke flessencollectie die bij benadering bestaat uit 700 flessen en 600 stopen.

Vanaf het midden van de negentiende eeuw vormt Hasselt de belangrijkste groeipool in de provincie. Industrie en landbouw zijn in die tijd twee handen op één buik en de jeneverstokerijen liggen aan de basis van die industrieelagra­rische evolutie. De jeneverindustrie is de katalysator van een breed amalgaam van nevenindustrieën en steeds zijn het de jeneverstokers die een grote lepel in de pap te brokken hebben. Een mooie illustratie van dit fenomeen is ongetwij­feld de Hasseltse keramiekfabriek, die als een van de eerste in de provincie voor een nieuwe bedrijfsvorm kiest, de naamloze vereniging.

Toen de nieuwe keramiekfabriek in 1895 van start ging, waaide door het Europa van de Belle Epoque een kunstzinnige stroming die de toegepaste kunsten een nieuw gezicht zou geven: de art nouveau. De herontdekking van de oosterse kunst, en vooral van de Japanse prentkunst, introduceert op het Europese vasteland decoratieve composities met veel bloemenmotieven. Dit ornament heeft vaak een symbolische betekenis en geeft in de keramiekwereld aanleiding tot een nieuwe vormgeving. Daarnaast zorgen tendensen binnen de andere toegepaste kunsten en de binnenhuisdecoratie voor een frisse wind in de tot dan toe relatief strenge westerse decoratie.

In het productieaanbod van de keramiekfabriek bevinden zich rond 1900 ook "recipients pour industries alimentaires, liqueurs, produits divers, etc." Allicht liggen jeneverstokers — aandeelhouders als Guillaume Fryns en Florent Villers — aan de basis van die gespecialiseerde productie. Zij maken van de keramiek­productie gebruik om het verpakkingsassortiment van hun dranken uit te breiden en bestellingen te plaatsen bij hun 'eigen' keramiekfabriek. Het gaat om sierlijke kruiken, voorzien van een geprofileerd oor en uitgevoerd in sterk uiteenlopende kleurenvarianten. Het bekendst en het meest verspreid is ongetwijfeld de oranje-bitterkruik van Fryns, met een slanke conische vorm, voorzien van een gestileerde greep en afgezet met een bladvormige aanzet.

Ook de eigenlijke jeneverstopen met hun klassieke, cilindrische vorm, al dan niet van een oortje voorzien, worden in de Hasseltse keramiekfabriek geproduceerd. Het is echter opvallend hoe weinig exemplaren er bewaard zijn gebleven. Blijkbaar is deze fabricatie slechts bij een experiment gebleven en blijken de productiekosten te hoog om de concurrentie aan te gaan met de steengoedstopen uit het Duitse Westerwald. Daar zijn behalve een decennialange traditie ook meer grondstoffen en technische knowhow aanwezig. Het experiment van stopen en likeurkruiken blijft overigens beperkt tot de periode vóór de Eerste Wereldoorlog.

Ondanks de opvatting dat jenever een typische volksdrank is, zette men sinds het prille begin affichecampagnes op voor alle maatschappelijke geledingen. Met anekdotische taferelen in dorpscafés of uitbeeldingen van een wipschieting of an­dere volkstradities richtte men de promotionele pijlen hoofdzakelijk op het platte­landspubliek. Ernest Godfrinon (1878-1927), huisontwerper van stokerij Neefs, creëerde verschillende iconografische varianten op het volkse thema en lijkt op die manier de promotieaffiches van Gerard Portielje (1856-1929) van commercieel antwoord te dienen. Portielje weet de burgerij te behagen met huiselijke tafereel­tjes op promotieaffiches voor Elixir d'Anvers van stokerij De Beukelaer, Neefs' grootste concurrent. Heel wat affiches, in het bijzonder die gemaakt door Henri Cassiers (1858-1944) voor stokerij Neefs, brengen door hun ideaaltypische weergave van de boer(in) of de visser de illusie van zuiverheid en gezondheid in beeld. Het zijn precies die kwaliteiten die ook aan jenever worden toegeschreven en die zowel het platte­landspubliek als de stedelingen ten zeerste waarderen.

Op het einde van de vijftiende eeuw werd het uit wijn gedistilleerde genees­middel aqua vitae een genotmiddel, dat door het leven zou gaan als 'bran­dewijn'. Dat weten we uit een eind vijftiende-eeuws recept om "Gebranden wyn te maken" dat het British Museum te Londen bewaart. Ook het feit dat er vanaf 1497 in Amsterdam accijnzen op brandewijn wordt geheven, duidt erop dat de overheid er een goede bron van inkomsten in zag. In de zestiende eeuw volgen de werken over "gedistilleerde wateren" elkaar snel op. In 1517 verschijnt bij Thomas van der Noot in Brussel Die distel­lacien ende vurtuyten der wateren. Het is een vertaling uit het Duits van een boek over medicinale wateren dat Hieronymus Brunschwijgk in 1512 had geschreven. In 1520 geeft Willem Vorsterman in Antwerpen Dit is die rechte conste om alderhande wateren te distilleren uit. Hij noemt brandewijn "de moeder aller medicijnen alsment drinct bi maten".

Het belangrijkste boek is echter Een constelijck Distileerboec van de Antwerpse arts Philippus Her­manni. Het werd voor het eerst in 1552 bij Jan Roelands in Antwerpen uitgegeven en na de splitsing der Nederlanden in Amsterdam gedrukt. Dat boek bevat niet alleen het eerste gedrukte recept om jenever te maken maar ook een hoofdstuk over het distilleren van brandewijn. Hierin beschrijft Philippus hoe hij aan de slag ging met een alambiek van 275 liter en een koelton van 1.100 liter. Zijn methodiek wijst op een zekere industrialisatie van het brandewijnstoken. Hij kant zich ook fel tegen het stoken van andere alcoholische dranken dan wijn. Door de verschillende koudegolven werden de wijngaarden in onze streken immers steeds schaarser met als gevolg dat ook bier, cider en mede werden gedistilleerd. Zo vinden we een beschrijving van de distillatie van appelcider in de De Landwinninghe en de Hoeve van Kaerel Stevens, in 1566 in Antwerpen bij Christoffel Plantijn uitgegeven. De distillatie van mede, een gegiste honingdrank, wordt beschreven in het boek Vande Bijen. Het is geschreven in samenspraak met de apotheker Theodo­rus Clutius en de beroemde plantkundige Carolus Clusius en in 1597 door Jan Claesz. Van Dorp in Leiden uitgegeven.

De uitvinding van deze kolom vond plaats in verschillende fases. Een eerste stap was de invoering van de zogenaamde "chauffe-vin". Hierbij werd tussen de alambiek en de koelton, een vat geplaatst gevuld met wijn. De koelspiraal liep eerst door dat vat en pas daarna door de koelton. Daardoor werd de wijn voorverwarmd. Het gebruik van deze warmtewisselaar leidde tot een aanzienlijke brandstofbesparing en een inkorting van de distillatietijd. Deze uitvinding werd in ons land bruikbaar gemaakt voor een vergist graanbeslag en werd "cuve de vitesse" genoemd.

De volgende belangrijke stap werd in 1801 door Edouard Adam gezet. Adam bracht wijn aan de kook in een alambiek en liet de damp borrelen door drie eivormige tanks, gevuld met wijn. De damp werd vervolgens gecondenseerd in een gesloten koelspiraal die was aangebracht in twee boven elkaar staande vaten. Het bovenste vat was gevuld met wijn die zo werd voorverwarmd. Het onderste vat bevatte koelwater. De damp sleurde in de eivormige tanks de vluchtige alcohol van de wijn met zich mee waardoor de damp met alcohol werd versterkt. In 1805 plaatste Isaac Bérard een condensor tussen de alambiek en de koelton. De condensor werd in een watertrog afgekoeld en bestond uit twee parallelle, horizontale cilindrische buizen die inwendig met geperforeerde platen waren gecompartimenteerd. Bij het doorlopen van de condensor werd het minst vluchtige deel van de damp gecondenseerd waarna het naar de alambiek terugvloeide. De niet-gecondenseerde damp was alcoholrijker en werd in de koelton vloeibaar gemaakt.

In 1813 combineerde Cellier-Blumenthal de principes van Adam (het verrijken van relatief alcoholarme dampen door contact met een alcoholhoudende vloeistof) en van Bérard (het verrijken van de damp door een gecontroleerde partiële condensatie en door de verwijdering van het condensaat). Deze stookkolom, ontworpen voor de distillatie van wijn, werd door Cellier-Blumenthal aangepast voor het distilleren van een vergist graanbeslag. De rectificatie gebeurde echter nog steeds met een alambiek. Dat was niet het geval bij de rectificatie van melassealcohol die gezuiverd werd in een grotere stookkolom met een veertigtal schotels tot ongeveer 96 procent alcohol. Deze goedkope melassealcohol werd een geduchte concurrent voor de graanalcohol. De landbouwstokers verweerden zich en spraken voortaan van jenever bereid volgens "le vieux système".

De bekendheid en de volkse uitstraling van jenever dragen ertoe bij dat de drempel om het Jenevermuseum te bezoeken allesbehalve hoog is. Het Nationaal Jenevermuseum probeert het verhaal van het Belgische gedistilleerd op een gevarieerde en zinnenprikkelende manier te vertellen aan de 50.000 bezoekers die jaarlijks het museum bezoeken.

Het parcours van de permanente museumopstelling doet een beroep op elk van de zintuigen. De bezoeker kan aroma's ruiken, kruiden voelen, de stoommachine zien en horen draaien, enz. Als kers op de taart worden aan het einde van een museumbezoek de smaakpapillen getrakteerd in het proeflokaal. Daar staan circa 140 soorten Belgische graanjenevers te wachten op de dorstige fijnproevers. Zo kan een bezoeker bijvoorbeeld kiezen voor een Waalse péket of een Oost-Vlaamse O' de Flander. Wie de specifieke smaak van huisgesmaakte graanjenever liever aan zich laat voorbijgaan, kan terugvallen op een elixir, de likeur van het huis.

Behalve de vaste opstelling belichten tijdelijke tentoonstellingen jenever en gedistilleerd in al hun aspecten. Deze tentoonstellingen krijgen vaak een permanent karakter in rijkelijk geïllustreerde publicaties en catalogi. Tijdens workshops voeren jongeren individueel of in klasverband allerlei wetenschappelijke experimenten uit met gist, suikers, kruiden, aroma's, enz. Volwassenen kunnen jenever leren degusteren. Voor studenten en researchers is het documentatiecentrum een bron van informatie over gedistilleerde en aanverwante thema's. Rondleidingen, voordrachten en colloquia zijn vaste kost voor het museum en zijn bezoekers.