Meesterschap en mecenaat - Vlaamse schilders in dienst van Habsburg

In 1507 wordt Margaretha van Oostenrijk door haar vader, keizer Maximiliaan I, benoemd tot landvoogdes over de Nederlanden. Zij neemt het bewind waar tijdens de minderjarigheid van haar neef Karel V (1500-1558). Ook na zijn meerderjarigheid in 1516 zal de vorstin, op een korte onderbreking (1516-1519) na, tot aan haar dood over onze gewesten blijven regeren. Tijdens haar bewind beleven de jonge Habsburgerse Nederlanden een eerste artistieke bloeiperiode. De landvoogdes vestigt haar hof in Mechelen. Deze residentiestad groeit uit tot een centrum van kunst en cultuur dat een grote aantrekkingskracht uitoefent op kunstenaars, humanisten en intellectuelen. Margaretha van Oostenrijk, die reeds op driejarige leeftijd haar moeder Maria van Bourgondië heeft verloren, was opgevoed aan de Franse hoven in Hesdin en Parijs. De landvoogdes doet dan ook in het begin van haar regering vooral een beroep op Franse kunstenaars, die haar vanuit Frankrijk naar Mechelen volgen. Jean Marlart (†1516), bijvoorbeeld, wordt in 1508 tot hofschilder benoemd. Anderen, zoals Jean Péreal blijven vanuit Frankrijk voor haar werken.

In die eerste regeerperiode geeft zij echter ook opdrachten aan Duitse en Italiaanse kunstenaars zoals Conrad Meyt (ca. 1470-1550/51) en Jacopo de Barbari (ca.1440 - ca.1515). Deze schilders brengen een sterk vernieuwende impuls in de Zuidelijke Nederlanden en zij zijn mede verantwoordelijk voor de introductie van de italianiserende renaissancevormgeving, die al gauw door de Vlaamse kunstenaars wordt overgenomen. Margaretha toont zich niet ongevoelig voor de vernieuwende wind uit het Zuiden en ze benoemt in 1518 Barend van Orley (ca.1491—1541), één van de eerste Vlaamse renaissanceschilders, tot hofschilder. In 1515 heeft hij reeds in losse opdracht de portretten van Karel V, Ferdinand (1503-1564) en zijn zusters Maria (1505-1558), Isabella (1501-1526), Eleonora (1498-1558) en Catharina (1507-1578) uitgevoerd. Barend van Orley verhuist niet naar Mechelen, maar blijft in Brussel werken. Zo kan hij naast zijn activiteiten voor de landvoogdes, ook nog werk uitvoeren voor andere opdrachtgevers. Voor het hof maakt hij vooral portretten van de Habsburgse dynastie en, in mindere mate, ook religieuze taferelen. Deze twee genres interesseren Margaretha van Oostenrijk het meest.

Haar verzameling (die volgens haar boedelinventarissen aanzienlijk moet zijn geweest) bestaat bijna uitsluitend uit portretten en religieuze werken. De belangstelling voor het portret gaat terug op een oude traditie en kadert in de genealogische interesse voor de dynastie. Zo laat Maximiliaan I door zijn hofgenealogen de stamboom van het Habsburgse geslacht onderzoeken, omdat hij denkt te kunnen bewijzen dat zijn familie, en dus ook hijzelf, rechtstreeks van Noë afstammen. Het genealogisch onderzoek en het verzamelen van de portretten van roemruchte voorvaderen en naaste verwanten dient slechts één doel: het verheerlijken en het propageren van de Habsburgse dynastie. Nu is Margaretha in dit opzicht zeker niet zo ambitieus als haar vader, maar ze verzamelt niettemin een groot aantal portretten. Een aantal ervan, evenals een reeks religieuze werken, erft ze van haar moeder. Een hele serie portretten komt in haar bezit door schenkingen van vorsten, edellieden en vooraanstaanden.

In die tijd is het immers gebruikelijk dat vorsten portretten van zichzelf en van hun naaste verwanten uitwisselen. In deze context moet ook het werk van Barend van Orley worden gezien. Hoewel in de hofrekeningen duidelijk wordt vermeld dat hij een groot aantal portretten maakte, heeft Margaretha bij haar overlijden er nog maar enkele in haar bezit. Van Orley's werk is vooral gericht op het afbeelden van de Habsburgse dynastie, de landvoogdes en haar overleden echtgenoot Filibert van Savoie (1480-1504); het zijn portretten die als relatiegeschenk worden verspreid. Ook die praktijk gaat terug op een oude traditie die nog heel lang na Margaretha's dood gebruikelijk zal blijven.

Na de dood van Margaretha komen een aantal van haar schilderijen in het bezit van Karel V. De rest van de collectie geraakt evenwel in de loop der tijden verspreid. Op dit ogenblik zijn er slechts enkele werken uit haar verzameling met zekerheid te lokaliseren. In haar kunstpolitiek toont de landvoogdes zich vrij traditioneel, naast de kunstwerken die zij erft of krijgt, geeft zij belangrijke opdrachten aan kunstenaars. Zij staat wel open voor de nieuwe vormelementen van de renaissance, maar toont zich eerder conservatief als deze nieuwe kunstvorm consequent wordt toegepast.

Vandaar dat Jan Gossaert van Mabuse niet zo in de gunst ligt. Zij maakt van haar hof in Mechelen een cultureel centrum, waar humanisten zoals Erasmus van Rotterdam (1469-1536) hartelijk worden ontvangen. Margaretha is echter nog geen echte verzamelaarster van kunstwerken. Het tijdperk van de echte verzamelaars zal pas aanbreken in de tweede helft van de 16e eeuw.

Luther (1483-1546), Calvijn (1509-1564) en Zwingli (1484-1531) stellen bepaalde dogma's van de katholieke leer in vraag en ontwikkelen hun eigen leerstellingen waarmee de basis wordt gelegd voor de verschillende protestantse bewegingen die in de Nederlanden vooral in de 16e en in Duitsland in de 17e eeuw voor grote verscheurdheid zullen zorgen. De bestelling van een groot aantal religieuze werken door de zeer katholieke Karel V moet in dit licht worden gezien: het is een stellingname tegen de nieuwe religieuze opvattingen. Pas onder het bewind van Filips II komt het tot een echt reactionaire en repressieve houding tegen de hervormingsgezinden.

Hoewel Karel V een belangrijk mecenas is geweest en heel wat kunstenaars belangrijke opdrachten heeft gegeven, kan ook hij bezwaarlijk een verzamelaar worden genoemd. Zijn zoon Filips II zal in dit opzicht als eerste de weg wijzen door zich op een beperkt domein wel als een echt verzamelaar te manifesteren. Hij vindt hierin een geestesgenoot in zijn neef keizer Maximiliaan II (1527-1576), de zoon van keizer Ferdinand I (1503-1564).

Tijdens deze crisisjaren worden onze gewesten overwegend door landvoogden geregeerd die slechts ad interim zijn benoemd. Hun hoofdbekommernis is het herstellen van de rust en het onderdrukken van anti-Spaanse gevoelens. Hun persoonlijke inbreng op het vlak van het mecenaat is dan ook onbeduidend.

Maria van Hongarije, de zuster van Karel V, die na de dood van Margaretha van Oostenrijk landvoogdes over onze gewesten wordt, is voorlopig dan ook de laatste Habsburgse prinses, die zich actief met de kunstpolitiek bezighoudt. Zij laat paleizen bouwen, heeft een aanzienlijke verzameling Vlaamse schilderijen en geeft opdrachten aan beeldhouwer-architect Jacques Du Broeucq (†1584), Titiaan en Antonio Moro (ca. 1512-1575), de hofschilder van kardinaal Granvelle. Zij rehabiliteert in 1532 Barend van Orley en benoemt hem opnieuw tot hofschilder. Als Karel V in 1555 aftreedt, legt ook zij haar functie neer en verlaat samen met haar broer de Nederlanden om zich definitief in Spanje te vestigen.

Haar kunstschatten, waaronder 24 werken van Titiaan, panelen van Jeroen Bosch (ca.1460-1519), Antonio Moro en andere belangrijke schilders verhuizen eveneens naar Spanje. Na haar aftreden duurt het nog tot 1594 vooraleer er opnieuw een landvoogd aantreedt die een betekenisvolle rol zal spelen in het Vlaamse kunstgebeuren. Al die tijd wordt de mecenaatsrol van de regenten overschaduwd door iemand die niet tot het Habsburgse geslacht behoort en geen landvoogd is: kardinaal Granvelle. Hij is een tijd de persoonlijke raadsman van Margaretha van Parma en wordt een mecenas, kunstverzamelaar en opdrachtgever van groot formaat. Naast zijn persoonlijke hofschilder Antonio Moro, krijgen een groot aantal binnen- en buitenlandse artiesten een bestelling van hem. Zijn contacten met de internationale kunsthandel en de kunstenaars aan de Europese vorstenhoven maken hem tot een universeel opdrachtgever.

Is de rol van de landvoogden in de tweede helft van de 16e eeuw voor het mecenaat eerder onbeduidend, dan wordt dit toch grotendeels gecompenseerd door de grote belangstelling van Filips II voor de schilderkunst. Zijn grootste verdienste is ongetwijfeld de bouw van het Escoriaalklooster (1563-1584). Dit complex, bedoeld als begraafplaats voor de Habsburgse dynastie, zal na zijn voltooiing de waardevolste kunstwerken uit Filips' verzameling herbergen.

De Spaanse vorst heeft gans zijn leven moeilijkheden om schilders te vinden die beantwoorden aan zijn eerder conservatieve smaak. Antonio Moro voert in zijn opdracht een aantal portretten uit van hemzelf, de leden van de koninklijke familie van Portugal en van Mary Tudor (1516-1558), zijn latere echtgenote.

Mogelijk door het repressieve klimaat in Spanje keert Moro terug naar zijn vaderland. Hij blijft hier wonen tot aan zijn dood, ondanks de herhaalde verzoeken en bemiddelingspogingen van Granvelle om de kunstenaar naar Spanje te doen terugkeren. Filips II die ook in artistiek opzicht de voetsporen van zijn vader wil volgen, doet voor belangrijke opdrachten overwegend een beroep op Italiaanse kunstenaars die reeds voor Karel V werkten. Titiaan blijft tot aan zijn dood voor Filips II schilderen. Daarna kijkt Filips II uit naar een andere hofschilder, die onder meer moet instaan voor de picturale aankleding van het Escoriaal. Een hele reeks artiesten passeert de revue, waaronder ook de afgewezen El Greco (1541-1614). Uiteindelijk valt Filips' keuze op de Italiaan Pelligrino Tibaldi (1527-1596), die met een aantal landgenoten gedurende acht jaar in het Escoriaal werkt. Na het vertrek van Antonio Moro, doet de Spaanse vorst nog weinig een beroep op Vlaamse kunstenaars.

Anderzijds valt vooral de oude Vlaamse kunst bij Filips II erg in de smaak. Op dit vlak wordt hij de eerste belangrijke verzamelaar van de Spaanse linie van de Habsburgse dynastie. Door de erfenis van de schilderijencollecties van zijn vader en ook van Margaretha van Oostenrijk en Maria van Hongarije, komt hij in het bezit van een groot aantal topwerken.

De belangrijkste ervan laat hij - voor zover dit nog niet is gebeurd - naar Spanje in het Pardopaleis (niet te verwarren met het huidige Prado) overbrengen.

Dit complex is ingericht als schilderijengalerij en vormt daarmee de Spaanse tegenhanger van Fontainebleau, het kasteel van de Franse koning Frans I. De idee voor dit initiatief komt van de Spaanse humanist en kunstverzamelaar Diego de Guevarra. Na Guevarra's dood koopt Filips II het belangrijkste deel van zijn verzameling, die voor een groot deel bestaat uit Vlaams werk. Door aankopen krijgt hij nog tal van andere werken in zijn bezit. Zijn voorkeur gaat vooral uit naar het werk van schilders zoals Joachim Patenir (ca.1480-1525) en Jan van Scorel (1495-1562).

Zijn verzameling kan hij ook aanzienlijk verrijken door de vele werken die hij ontvangt van bevriende staatshoofden en van stedelijke besturen ter gelegenheid van officiële bezoeken, bij zijn Blijde Intrede in Antwerpen bijvoorbeeld. Bij dit bezoek aan de Scheldestad krijgt hij van het stadsbestuur zes panelen met de Vier seizoenen van Brueghel de Oude en een reeks van acht wandtapijten.

Ook een voorstelling van Onze-Lieve-Vrouw met het Jezuskind en Sint-Bernardus, toegeschreven aan Hubert van Eyck, een Onze-Lieve-Vrouw die het Jezuskind omhelst van Rogier van der Weyden en een aantal werken van Frans Floris (ca.1516-1570) en Abel Grimmer (na 1570-ca. 1619) zijn wellicht door schenking in zijn bezit gekomen.

Na zijn dood wordt de hele kunstverzameling naar Wenen overgebracht. De beste stukken vinden daarna een weg naar Praag, waar ze de kunstcollectie van keizer Rudolf II verrijken. Op politiek vlak is het bewind van aartshertog Ernst van weinig betekenis.

Hij kampt met dezelfde problemen als zijn voorgangers: voortdurende bedreiging van zijn grondgebied vanuit Frankrijk, opstandige Hollandse troepen die kost wat kost het Spaanse bewind in de Noordelijke Provincies omver willen werpen en muitende Spaanse troepen die plunderend steden en dorpen onveilig maken en soms een verbond sluiten met de vijand. Ernsts politieke bewegingsvrijheid wordt daarenboven aanzienlijk aan banden gelegd door de Graaf de Fuentes en Esteban de Ybarra, die er op toe zien dat de wil van Filips II wordt uitgevoerd. Op het artistieke vlak is de regering van de landvoogd echter van grote betekenis. Zijn bewind opent nieuwe perspectieven naar de toekomst en kondigt een nieuwe generatie mecenassen van eerste orde aan.

Intussen heeft het kortstondig bewind van aartshertog Ernst het vorstelijke kunstmecenaat in de Nederlanden een nieuw elan gegeven. In 1595 wordt aartshertog Albrecht, zoon van Maximiliaan II, benoemd tot gouverneur-generaal van de Nederlanden. Albrecht, op elfjarige leeftijd toevertrouwd aan de zorgen van Filips II en opgevoed aan het Spaanse hof, is een vurig katholiek. Aanvankelijk start hij een kerkelijke loopbaan. Op zijn achttiende wordt hij titelvoerend kardinaal van San Croce in Gerusalemme in Rome.

Na zijn benoeming tot onderkoning van Portugal in 1581, volgt in 1594 zijn aanstelling tot aartsbisschop van Toledo. Aan deze kerkelijke carrière komt een einde als Filips II in 1598 afstand doet van de Nederlanden ten voordele van zijn dochter Isabella. Dan staat reeds vast dat zij met Albrecht zal huwen. Er wordt bij die gelegenheid bepaald dat de Nederlanden hun onafhankelijkheid zouden verwerven als uit dit huwelijk kinderen worden geboren.

In 1598 overlijdt Filips II en wordt opgevolgd door zijn zoon Filips III (1578-1621). In datzelfde jaar wordt het huwelijk tussen Albrecht en Isabella bij volmacht (met de handschoen) in Ferrara ingezegend. Het volgende jaar komt het aartshertogelijk paar in de Nederlanden aan en hun bewind zal op artistiek gebied een nieuwe gouden tijd inluiden. De eerste jaren van hun regering worden op politiek vlak nog gekenmerkt door de naweeën van de burgeroorlog en de repressie die in de tweede helft van de 16e eeuw de Nederlanden hebben verscheurd.

In 1609 wordt uiteindelijk na lang onderhandelen het Twaalfjarig Bestand gesloten, hierdoor komt er voor een korte periode opnieuw rust in de Zuidelijke Provincies. De onrust heeft echter diepe sporen nagelaten. Talloze kerken en kloosters zijn van hun kunstwerken beroofd, gebouwen gedeeltelijk of geheel vernield en handelaars, intellectuelen en vele kunstenaars zijn geëmigreerd.

De aartshertogen zien zich voor een zware taak gesteld: het land dat door hun kinderzegen onafhankelijk kan worden, economisch, politiek en cultureel weer opbouwen. Wat het culturele aspect betreft, bereiken zij zeker hun doel. Zij voeren een actieve mecenaatspolitiek waarvan heel wat kerken en kloosters profiteren. Vooral de jezuïeten, het boegbeeld van de contrareformatie, maar ook de ongeschoeide karmelieten kunnen op hun steun rekenen.

Sommige kunstenaars onderhouden een hechte vertrouwensrelatie met het vorstelijk paar. Inlichtingen hierover hebben we uit eerste hand. Aubertus Miraeus (1573-1640), de hofbiograaf van Albrecht, schrijft een kostbaar werk over leven en werk van de landvoogd, waaruit heel wat belangrijke feiten in verband met zijn kunstpolitiek zijn te halen. Reeds van bij zijn aankomst in de Nederlanden wordt de landvoogd een belangrijk opdrachtgever. De portrettisten Frans II Francken (1569-1622) en Rafaël Coxie (ca.1540-1616) voeren een hele reeks losse opdrachten voor hem uit.

Hendrik de Clerck (ca.1570-1629), die tot het vrijmeesterschap van Gaspar de Crayer (1584-1669) dé figuurschilder is in het Brussel van die dagen, en die reeds hofschilder was geweest van aartshertog Ernst, wordt opnieuw in dit statuut bevestigd.

Het overlijden van Albrecht in 1621 maakt een einde aan de illusies over de onafhankelijkheid van de Zuidelijke Nederlanden. Albrecht sterft kinderloos en onze gewesten komen weer rechtstreeks onder Spaans gezag. Nieuwe moeilijkheden blijven niet lang uit. Het calvinistische Noorden begint zich opnieuw te roeren en ook Frankrijk vormt een bedreiging voor de broze vrede. Tegelijkertijd ontstaat er een conflict tussen Spanje en Engeland. Intussen is ook de Spaanse koning Filips III in het zelfde jaar als Albrecht overleden. Voor de Vlaamse schilderkunst is hij een onbeduidende figuur. Zijn mecenaat wordt volledig overschaduwd door de landvoogden en door enkele verzamelaars en kunstminnaars zoals de hertog van Lerma en graaf Olivaris. Zijn opvolger Filips IV voert wel een degelijke kunstpolitiek.

Hoewel Isabella's belangstelling voor de kunsten niet zo groot is als die van Albrecht en zij heel wat tijd en energie moet besteden aan het behoud van de vrede in onze gewesten, blijft zij toch een belangrijke opdrachtgeefster. Zij bestelt vooral portretten en religieuze werken. Hierbij toont zij zich een trouwe dochter van haar vader, want ook zij verdedigt immers vurig het contrareformatorisch gedachtengoed. In 1625 krijgt Rubens één van de grootste opdrachten uit zijn loopbaan. Hij moet de ontwerpen leveren voor een twintigdelige tapijtenreeks - met als onderwerp de Triomf van de Eucharistie - die Isabella zal schenken aan de kerk van het clarissenklooster van de Descalzas Reales in Madrid. Isabella had hier haar jeugd doorgebracht en heeft de bedoeling ooit naar dat klooster terug te keren, wat echter nooit gebeurt. Rubens schildert een reeks kleine ontwerpen en voert vervolgens een gelijkaardige serie op grotere afmetingen uit, de zogenaamde "petit patrons". Voor de uiteindelijke uitvoering van de tapijtkartons is zijn atelier in belangrijke mate verantwoordelijk. De ontwerpen kosten 30.000 florijnen, voor het werk van de beste Brusselse tapijtwevers betaalt men nog eens 100.000 florijnen. Dat zijn voor die tijd enorme bedragen. Om de waarde ervan te bepalen zouden we ze kunnen toetsen aan een bekend gegeven uit die periode. Een ongeschoolde arbeider verdient dan 7 stuivers per dag, in 1 florijn (of gulden) gaan 20 stuivers.

Een eenvoudig rekensommetje leert ons dat het bedrag voor het ontwerp alleen al 85.000 daglonen kost, wat ongeveer 283 werkjaren betekent. De technische uitvoering van de gehele reeks neemt twee volle jaren in beslag.

Korte tijd na deze belangrijke opdracht krijgt Rubens de kans zijn talenten als diplomaat te bewijzen. In 1623 had hij reeds met het Noorden onderhandeld over de verlenging van het Twaalfjarig Bestand. In 1629 slaagt hij erin een akkoord te bewerkstelligen tussen Spanje en Engeland, wat hem van de zijde van de Engelse koning Karel I (1600-1649) de titel van ridder oplevert. In 1632 wordt hij op verzoek van de infante door de Spaanse koning geadeld. Zijn loopbaan als diplomaat opent voor Rubens ook nieuwe perspectieven.

Zijn reizen naar Spanje en Engeland stellen hem in de mogelijkheid het werk van zijn grote voorgangers (o.a. Titiaan) beter te leren kennen. De mooie collectie van Federigo Gonzaga, die op Karel V zo'n grote indruk had gemaakt, is immers in het bezit gekomen van de Engelse vorst. Zijn diplomatieke missies bezorgen Rubens ook heel wat bestellingen. Zo krijgt hij in 1629 de opdracht van Isabella om de gehele koninklijke familie te portretteren bij zijn bezoek aan Spanje. Tijdens Rubens' afwezigheid verblijft Antoon van Dyck (1599-1641) in de Nederlanden. In 1627 keert hij vanuit Italië terug naar Antwerpen en schenkt hij de landvoogdes een portret van haarzelf. Hiervoor krijgt hij een gouden ketting en wordt hij benoemd tot hofschilder met een jaarwedde van 250 pond. Hij voert echter weinig werk uit voor de aartshertogin, want korte tijd later, in 1632, reist hij af naar Engeland.

In 1630 tenslotte volgt Rubens' laatste grote opdracht voor Isabella. In dat jaar verzoekt zij hem een altaarstuk te maken voor de Broederschap van de Heilige Ildefonsus, die door Albrecht was opgericht. De congregatie heeft haar kapel in de Brusselse hofkerk van Sint-Jacob-op-den-Coudenberg. Het drieluik is voltooid in 1632. Naast Rubens en Brueghel, die reeds in 1625 overlijdt, krijgen vanzelfsprekend ook nog andere kunstenaars opdrachten toegewezen, meestal losse bestellingen. Artiesten die voor de aartshertogen werk uitvoeren zijn onder meer: Theodoor van Loon (1581/82-1667), een ontwerper van religieuze composities, en Pieter Snayers (1592-1662), die vooral bekendheid verwerft door zijn veldslagtaferelen.

Albrecht en Isabella hebben tijdens hun regering een beduidende collectie uitgebouwd, hoewel Isabella minder belangstelling toont voor het verzamelen. De verzamelingen die zij in hun paleis in Brussel en in de kastelen van Tervuren en Mariemont hebben ondergebracht, gaan gedeeltelijk terug op het kunstbezit van Margaretha van Oostenrijk, Karel V en aartshertog Ernst. Uit de nalatenschap van Rudolf II verwerft Albrecht uiteindelijk vrij weinig en het gaat dan nog om Italiaans werk met slechts enkele Vlaamse stukken van Pieter Aertsen (†1573) en Antonio Moro.

Hun verzameling wordt ook verrijkt door schenkingen van vorsten en bevriende besturen. Zo krijgen ze onder meer vier schilderijen van Pieter Brueghel bij hun bezoek aan Antwerpen in 1615. Isabella, die de verzamelingen van Tervuren, Mariemont en Brussel niet verloren wil zien gaan na haar dood, probeert deze door een testament te beveiligen. Ze besluit dat de Sint-Goedelecollegiale (een collegiale is een kerk met een kapittel van kanunniken) in Brussel 150 religieuze schilderijen zal krijgen. Deze zijn voornamelijk afkomstig uit de collectie van Mariemont en zullen later in 1706 worden verkocht. Van de meeste ontbreekt op dit moment elk spoor. De overige schilderijen, die niet aan de kerk worden geschonken, moeten volgens het testament onaangeroerd ter plaatse blijven. Deze mooie intenties worden echter niet gerespecteerd. Tijdens het bewind van kardinaal-infant Ferdinand, die Isabella als landvoogd opvolgt in 1634 en haar algemeen erfgenaam is, toont men weinig eerbied voor de wilsbeschikking van de infante. Om de schulden die ze had nagelaten te dekken, wordt een aantal schilderijen verkocht. Filips IV, de erfgenaam van Ferdinand, en zelf een belangrijk verzamelaar en mecenas, eist dat Rubens' ontwerpschetsen voor de wandtapijten van de Descalzas Reales naar Spanje worden gezonden.

Voor een deel gebeurt dit. Intussen zijn er schilderijen van Tervuren, Mariemont en Brussel onderling van plaats verwisseld. De oorspronkelijke toestand wordt aldus onoverzichtelijk. Dit stelt de hertog van Marlborough (een vooraanstaand Engels edelman) in de gelegenheid om zonder veel ophef een vijftal topwerken van Rubens voor zijn kasteel uit te kiezen. Tervuren, dat tot het aantreden van Karel van Lotharingen (1712-1780) niet meer wordt bewoond, geraakt in gebruik als opslagplaats voor kunstwerken waarvoor de latere landvoogden geen plaats vinden. Don Juan laat op het einde van de 17e eeuw nog eens 14 schilderijen als relatiegeschenk naar Spanje overkomen. In 1731 tenslotte brandt het paleis van Brussel af, waardoor een groot aantal schilderijen verloren gaan. Al deze feiten samen hebben ervoor gezorgd dat de ongetwijfeld impressionante verzameling van Albrecht en Isabella langzaam maar zeker verspreid is geraakt en dat er nu nog maar weinig schilderijen uit hun bezit met zekerheid zijn te lokaliseren.

Zijn contacten met heel wat vooraanstaande adellijke personen, die hij in veel gevallen ook portretteert, en zijn bijdrage aan de versieringen van de Blijde Intrede van Ferdinand in Gent in 1635 hebben allicht bijgedragen tot zijn benoeming als hofkunstenaar. In deze functie maakt De Crayer een hele reeks portretten van de landvoogd en van andere hoogwaardigheidsbekleders. Ook ontwerpt hij religieuze taferelen voor Ferdinand. Zoals vroeger gebruikelijk, zijn ook nu een aantal van deze doeken bedoeld als relatiegeschenk. De landvoogd stuurt zo onder meer zijn portret door De Crayer naar zijn broer Filips IV. De Spaanse vorst is overigens vertrouwd met het werk van deze kunstenaar, hij bezit verschillende taferelen van De Crayer. Hij bezorgt de schilder ook enkele opdrachten na het overlijden van kardinaal-infant Ferdinand in 1641.

Enkele behoren tot Rubens' atelier, anderen zijn tijdelijke medewerkers. Het feit dat de meeste schilderijen zijn gesigneerd door de kunstenaars die ze uitvoeren - dus niet door Rubens - wijst erop dat Rubens ze na hun voltooiing niet heeft geretoucheerd. Hierdoor zijn de nog bewaarde werken, waarvan de meeste in het Prado, van vrij uiteenlopende kwaliteit. Naast deze belangrijke bestelling levert Rubens in samenwerking met Frans Snyders, nog 18 jachtscènes en 4 mythologische taferelen aan de Spaanse vorst. Ook na Rubens' dood plaatst hij nog geregeld bestellingen bij Vlaamse schilders. Met de dood van de Spaanse vorst in 1665 komt aan dit mecenaat een einde. Filips IV wordt opgevolgd door Karel II (1661-1700), een onbeduidend vorst, die kinderloos sterft. Met hem sterft ook de Spaanse linie van de Habsburgse dynastie uit. 

De rijke verzameling van Filips IV zal later de kern vormen voor de uitbouw van het Prado in Madrid. Zonder de goede smaak en het mecenaat van de Spaans-Habsburgse landvoogden en van de koningen Filips II en Filips IV in het bijzonder, zou deze Madrileense kunsttempel ondenkbaar zijn geweest.

Aartshertog Leopold-Wilhelm kan zijn verzameling, waarvan een gedeelte nog had toebehoord aan aartshertog Ernst, uitbreiden door schenkingen en gerichte aankopen. In zijn kunstpolitiek spelen vooral schilders een aanzienlijke rol. Werden vroeger vooral beeldhouwers en edelsmeden als verantwoordelijken voor de vorstelijke kunstverzamelingen aangesteld, dan wordt deze rol bij de Habsburgers vanaf ca. 1650 vrij algemeen overgenomen door schilders. Leopold-Wilhelm geeft deze taak vanaf 1647 aan Jan van den Hoecke. Na diens overlijden in 1651 volgt David Teniers II (1610-1690) hem op en krijgt de status van hofschilder en kamerdienaar.

Hij wordt ook belast met de zorg voor de vorstelijke kunstcollectie. Deze taak blijft echter niet beperkt tot de conservatie van de verzameling, maar er wordt ook van hem verwacht dat hij adviserend zal optreden en door voortdurende contacten met de binnen- en buitenlandse kunsthandel de vorstelijke verzameling zal verrijken. David Teniers, wiens naam door deze functie onverbrekelijk met die van Leopold-Wilhelm zal verbonden blijven, getuigt van een goede smaak en kwijt zich uitstekend van zijn taak. Door een zeer doelbewuste aankooppolitiek kan hij een ongekend rijke collectie Vlaamse, Italiaanse en Duitse schilderijen samenstellen.

Deze werken komen vaak uit de nalatenschap van illustere verzamelaars: van de hertog van Buckingham en de Engelse Koning Karel I bijvoorbeeld. Vooral de verzameling van Karel I geniet binnen kennerskringen een grote reputatie omdat de koning erin is geslaagd het grootste deel van de kostbare collectie Italiaanse renaissance van de hertogen van Mantua te verwerven.

De aartshertog kan met de hulp van Teniers een aantal schilderijen recuperen die enkele jaren tevoren na de plundering van het Hradschin in Zweden waren terechtgekomen. Zo komt onder meer werk van Pieter Brueghel de Oude, dat eerst in Praag en daarna in Zweden had vertoefd, opnieuw voor een tijdje in de Nederlanden. Bij dit alles is het niet uitgesloten dat het verlies van de prachtige Rudolfijnse collectie, zowel Leopold-Wilhelm als zijn broer Ferdinand III hebben geïnspireerd bij de uitbouw van een enorme schilderijenverzameling. Het is immers de bedoeling dat na de dood van de landvoogd de verzameling overgaat in handen van de Oostenrijkse linie van de Habsburgers en dat ze opnieuw het kunstpatrimonium van Centraal-Europa zal verrijken.

Hoewel verantwoordelijk voor de vorstelijke kunstcollectie, blijft Teniers echter in de eerste plaats schilder. Hij voert dan ook een groot aantal opdrachten uit voor de aartshertog. Naast zijn bekende genretaferelen, zijn vooral de voorstellingen van de schilderijengalerij van Leopold-Wilhem van belang. Evenals Albrecht en Isabella, en een aantal toonaangevende verzamelaars uit die tijd, stelt ook de landvoogd er prijs op dat zijn indrukwekkende collectie op een dergelijke manier wordt vereeuwigd.

Deze voorstelling van het kunstkabinet legt vooral de nadruk op de aanwezigheid van Italiaans werk in het bezit van Leopold-Wilhelm. Diezelfde interesse resulteert ook in de uitgave van een monumentale publikatie, het "Theatrum Pictorum". Hiervoor worden alle Italiaanse schilderijen uit de kunstgalerij door Teniers geschilderd op klein formaat zodat zij dan door een groot aantal graveurs in prent kunnen worden gebracht. Teniers is nog met dit werk bezig als Leopold-Wilhelm in 1656 de Nederlanden verlaat en naar Oostenrijk terugkeert. Hij neemt zijn volledige collectie mee.

De schilderijenverzameling bestaat dan uit 1397 schilderijen, waaronder 517 Italiaanse en 880 Vlaamse en Duitse. David Teniers blijft in de Nederlanden en treedt in dienst van Leopold-Wilhelms opvolger Don Juan van Oostenrijk (1629-1679). De hofkapelaan Jan van der Baren (1616-1686), die ook schilder is, begeleidt de landvoogd op zijn reis naar Oostenrijk en krijgt daar de verantwoordelijkheid over de vorstelijke kunstverzameling. Hij blijft deze functie uitoefenen tot aan zijn dood. De collectie wordt eerst naar Leopold-Wilhelms kasteel in Passau overgebracht, maar vindt in 1657 een onderkomen in de Stallburg in Wenen.

Deze collectie zal samen met de overgebleven delen van Rudolfs nalatenschap de kern vormen van de keizerlijke schilderijenverzameling die later zal uitgroeien tot het huidige Kunsthistorisches Museum in Wenen. Leopold-Wilhelm sterft in 1662 en na hem komt er geen landvoogd meer die een dergelijk mecenaat op grote schaal kan evenaren.

Na de dood van Karel II (de laatste Spaanse Habsburger) in 1700, breekt de Spaanse Successieoorlog uit. Die eindigt pas in 1714 met de Vrede van Utrecht. Dit verdrag luidt een nieuw politiek hoofdstuk in voor de Zuidelijke Nederlanden. Spanje doet immers afstand van onze gewesten ten voordele van de Oostenrijkse linie van de Habsburgers. Onder de erg vrome landvoogdes Maria-Elisabeth (1680-1741), dochter van keizer Leopold I en zuster van Karel VI, brandt in 1731 het paleis van Brussel af en een beduidend deel van Albrechts en Isabella's collectie gaat in vlammen op.

In 1744 wordt Maria-Elisabeth opgevolgd door aartshertogin Maria-Anna (1718-1744) en haar man Karel Alexander van Lotharingen. Deze laatste echte Habsburgse landvoogdes overlijdt in hetzelfde jaar. Voortaan zullen onze gewesten worden bestuurd door haar echtgenoot en de nakomelingen van zijn oudste broer Frans Stefaan van Lotharingen, beter gekend als keizer Frans I, de echtgenoot van Maria-Theresia.