Mariacyclus van Theodoor - Orgelpunt

Op de nationale feestdag in de basiliek van Scherpenheuvel aanbelanden: als traditionele culturele belevenis kan dat tellen. Met respect maar toch licht verstrooid aanhoorde ik het Te Deum, want mijn eigenlijke doel was de schilder Theodoor Van Loon (1581/2 -1649). Van Loon is een naam die je wel eens hoort klinken als het gaat over kunstenaars in het kielzog van Rubens. Zulke dingen gebeuren, in een land dat rijk is aan grote meesters. Zij die in andere omstandigheden, andere windstreken, de grote meesters zouden zijn geweest, bloeien hier haast onopgemerkt in de schaduw van de allergrootsten. En pas wanneer je als bij toeval op een of ander schilderij van hun hand stuit, dringt het tot je door wat ze te bieden hadden. Zo trof me onverwacht, in de Leuvense Sint-Pieterskerk, een schilderij van Van Loon dat de wenende Sint-Pieter voorstelt, bij de kraaiende haan. Petrus heeft net uit zelfbehoud het allerbelangrijkste in zijn leven verloochend, en Van Loon wist zijn verdriet te vatten, in een compositie die zo simpel is als een portret. In der Beschränkung…

Wie de basiliek betreedt, vindt in de eerste zijkapel rechts Van Loons schilderij De ontmoeting van Joachim en Anna bij de Gouden poort (1616, feest op 8 december). De voorstelling is gebaseerd op apocriefe geschriften over het leven van Maria. Daarin wordt verteld hoe de rechtvaardige Joachim en Anna kinderloos bleven en daarvoor bespot werden. Joachim trok zich beschaamd terug in de woestijn, zijn vrouw dacht dat hij overleden was en klaagde haar nood bij God. Toen verscheen een engel die haar aankondigde dat zij zwanger zou worden. Ook Joachim kreeg dit nieuws van een engel te horen. Hij keerde terug en zijn vrouw ging hem tegemoet. Ze ontmoetten elkaar bij de Gouden Poort van Jeruzalem. Van Loon bracht de ontmoeting sober en statig in beeld. Hij koos mooie oude karakterkoppen voor zijn Joachim en Anna. Het is een constante in zijn werk: Van Loons personages zien er altijd herkenbaar volks en toch geïdealiseerd uit. Hier ervaar je ook al zijn psychologisch inzicht. Joachim en Anna kijken elkaar in de ogen met de vreugde van mensen die elkaar al lang kennen en die voor elkaar blij zijn om het goede nieuws. We zijn getuigen van een intieme, ontroerende blik. Op de lijst van het schilderij staat een citaat uit het Bijbelboek Hooglied: “als een lelie onder de doornen.” Een verwijzing naar het meisje dat geboren zal worden. In een moeite door verbindt de lijst hier een gebeurtenis uit de apocriefe verhalen (die ook al een duizendjarige traditie vertegenwoordigden) met een welgekozen tekst uit de canonieke geschriften. Omdat de schilderijen in 1938 verplaatst zijn, kwamen ze soms onder een ander opschrift terecht dan in de zeventiende eeuw bedoeld was. De Mariale beeldspraak is echter zo ruim en rijk, dat de opschriften altijd nog wel passen.

De verkondiging (25 maart) toont Maria die van een waarlijk beeldschone engel Gabriël verneemt dat zij een kind zal baren. In tegenstelling tot oudere voorstellingen is Maria hier niet aan het lezen: ze ziet eruit als een gewoon meisje en haar hele houding ademt optimisme, vertrouwen en instemming. “Thalamus sponsi,” luidt het opschrift, een citaat uit Psalm 19: “Bed van de bruidegom.” Maria als degene die de komst van Christus naar de wereld mogelijk maakt.

In De visitatie (2 juli), het bezoek van Maria aan haar oudere nicht Elisabeth, blijkt weer eens hoe waardig en monumentaal Van Loon mensen van alle leeftijden kon afbeelden. Maria in haar lavendelblauwe mantel is haast schrijnend jong en de houding van Elisabeth drukt eerbied uit. Aan hun voeten zit een kat, onschuldige getuige van een cruciale ontmoeting. Wij, die de rest van het verhaal kennen, zien door deze vrouwen al hun zoons, Jezus en Johannes de Doper. Iedere Jan die we tegenkomen, bewijst hoe ver dit verhaal in onze cultuur reikt. Het opschrift komt uit Spreuken, uit het bekende loflied op de sterke vrouw: “Zij is als het schip van de koopman”…

In De opdracht in de tempel (2 februari) kunnen bezoekers het moment meebeleven waarop Maria besefte dat haar kind een bijzonder lot wachtte. Wanneer Maria en Jozef, veertig dagen na de geboorte, naar de tempel gaan om hun zoon aan God op te dragen en Maria na haar zwangerschap te ‘zuiveren’, ontmoeten zij daar de vrome Simeon en de profetes Hanna. Deze oude mensen hebben tientallen jaren gewacht om de redder van Israël te aanschouwen. Simeon zegent het kind en waarschuwt Maria: “Een zwaard zal uw ziel doorboren.” Van Loon schilderde een prachtige Simeon en Hanna en een ontroerende baby. De jongens met de duiven lijken, in de stijl van de barokke superster Caravaggio, recht van de straat geplukt, net als de knapen met de kaarsen. Zij verwijzen overigens subtiel naar de betekenis van het opschrift uit het boek Exodus: “een luchter van goud” (bij de Ark des Verbonds), alweer een passend Mariaal symbool.

Dan is het tijd om vanuit de kapel eens naar het altaar in de centrale ruimte te kijken. Wellicht een paar jaar na Rubens in de kathedraal van Antwerpen schilderde Van Loon hier een indrukwekkende Tenhemelopneming van Maria (1623; feest op 15 augustus). Zijn compositie wijkt niet af van de traditie: boven zien we de verheugde Maria in haar rode kleed, ten hemel gedragen door cherubijnen. Onderaan staat het lege graf vol bloemen, omringd door apostelen en heiligen, met nadruk op de pelgrim Jacobus, de schutspatroon van de vele pelgrims die deze plaats bezoeken. Het altaar bevindt zich op de plaats waar zich in de zestiende eeuw de eik met het miraculeuze Mariabeeldje bevond. Het opschrift is bemoedigend: “Wie mij liefhebben heb ik lief.” Voor de bezoekers van Vlaamse Meesters in Situ is het Scherpenheuvelse Gesamtkunstwerk ongetwijfeld een orgelpunt.