Maarten van Valckenborch - De toren van Babel

Het thema van het schilderij is ontleend aan de bijbel, meer bepaald aan hoofdstuk XI, verzen 1 tot 9, van de Genesis. Ter verduidelijking van het schilderij kunnen volgende bewoordingen van de H. Schrift hier nuttig geciteerd worden : 'Nog sprak heel de aarde éénzelfde taal. Komt, zeiden de mensen, laat ons in de vlakte van het land Sjinar een stad bouwen met een toren waarvan de spits tot in de hemel reikt'. De toren werd Babel genaamd, Hebreeuws woord dat, althans volgens de Genesis, 'verwarring' betekent. En inderdaad, vervolgt de Schrift : 'De hoogmoed van de mensen misnoegde uitermate Jahweh. Deze besloot ze zwaar te straffen door hun spraak in verwarring te brengen, opdat ze elkanders taal niet meer zouden verstaan'.

Vlak in het centrum van dit bijzonder groot paneel te Gaasbeek - de oppervlakte ervan overtreft 3 m2 - plaatst Maarten van Valckenborch de enig stoere en enig rijzige toren. De opbouw is niet ten einde : op en rondom de reusachtige werf heerst de koortsachtige bedrijvigheid van ontelbare werklui. Een natuur-rots scheidt de voorgrond in twee gelijke delen. Op de linkerheuvel, vooraan, verschijnt een vorst, wiens staatsiemantel door een edelknaap gedragen wordt en wiens gevolg een aantal gewapende officieren telt : het is wellicht Nemrod, uit het geslacht van Noach, die samen met de bouwleider, aan zijn linkerzijde, de vorderingen van deze stoute onderneming persoonlijk komt gadeslaan. Ondanks dat hoge bezoek wordt het werk onverstoord voortgezet. Juist aan de voeten van de koning worden zware steenblokken door middel van windassen, en niet zonder moeite, uit de groef opgehesen. Enkele stappen verder geven de steenkappers, onder het toezicht van een meestergast, de gevergde afmetingen aan de grote blokken, die achteraf door paarden naar de bouw worden gereden.

Aan de andere kant van de reeds genoemde natuur-rots, kan men de opeenvolgende stadia van de metaalbewerking volgen : na uit de grond te zijn opgehaald, wordt het erts naar de werkplaats gevoerd en met volle manden in de hoogovens gestort, vervolgens in de overdekte smidse bewerkt, waar een watermolen voor de vereiste drijfkracht zorgt. Dat laat de toeschouwer toe met voldoende nauwkeurigheid na te gaan op welke wijze de metaalnijverheid ca. 1600 in West-Europa plaatsvond.

Er weze terloops aan herinnerd dat Maarten van Valc-kenborch nog een ander schilderij met de voorstelling van 'De toren van Babel' heeft nagelaten : dat exemplaar, thans in de Gemäldegalerie te Dresden, is niet alleen ondertekend - zoals het paneel te Gaasbeek - maar het is bovendien gedateerd : 1595. Te oordelen naar de compositie en de stijl liggen er wellicht weinige jaren tussen de twee stukken : het exemplaar te Gaasbeek bereikt een nog hogere graad van verfijning, en zal diensvolgens wel ca. 1600 tot stand gekomen zijn. Het onderwerp genoot trouwens in die periode een niet gewoon succes. De geleerden en de humanisten dweepten toen met hun onophoudende vondsten en ontdekkingen : hun nieuwsgierige geest bleek stout genoeg om alle geheimen van de schepping te willen onthullen. Hun hoogmoed vormde, als het ware, een nieuwe, geestelijke 'Toren van Babel' en bovendien was het eveneens een tijd van verwarring en verdeeldheid in menig opzicht, ook dàt heeft de enorme bijval van het thema toen in de hand gewerkt.

Alles wijst erop dat het prototype van de voorstelling te danken is aan Pieter Bruegel de Oude. Geboren tussen 1525 en 1530 was hij een nauwelijks oudere tijdgenoot van Maarten van Valckenborch. De eerste is echter al in 1569 overleden en de tweede slechts in 1612, d.i. 43 jaar later. Bruegel was het scheppend genie en Van Valckenborch één van zijn meest begaafde epigonen. Bruegel heeft twee soortgelijke exemplaren nagelaten ; te oordelen naar het schilderij in het Museum te Wenen, gedateerd 1563, moet ook dat van het Museum Boymans-van Beuningen te Rotterdam omstreeks van dezelfde datum zijn. Zij zijn dus ongeveer 35 à 40 jaar ouder dan de panelen van Maarten van Valckenborch. Dat chronologisch verschil verklaart de contrasterende opvatting van beide schilders in het weergeven van het bijbelverhaal. Bij Bruegel wijst de ineengestorte toren op een godsdienstige ingeving : hij toont inderdaad al de bestraffing van het volk. Daarentegen zegeviert de menselijke hoogmoed nog volop bij Maarten van Valckenborch : de bouwbedrijvigheid is haar climax nabij.

Ook de compositie der twee schilderijen is slechts oppervlakig te vergelijken. Bruegel legt het volle accent op de logge toren, die bijna twee derden van het paneel in beslag neemt. Het geheel doet volkomen statisch aan : de werkzaamheden zijn zogoed als lamgelegd. Op het stuk van Maarten van Valckenborch heeft het landschap naar verhouding reeds ontzaglijk veel aan ruimte gewonnen : de toren, die geen zesde deel meer vormt van het geheel, is al veel beter met het landschap versmolten. En het hele schilderij beantwoordt positief aan een uitbundige dynamiek, zowel in de grote lijnen als in de geringste details. Deze contrasten wijzen er duidelijk op dat, met Maarten van Valckenborch, de kunstontwikkeling een nieuw stadium had bereikt : de ontluikende barok bevorderde in hoge mate de landschapschildering, evenals de hevige bewegingen onder alle mogelijke vormen. Meteen gaf men gaarne de voorkeur, niet meer aan de godsdienstige inhoud of symboliek, doch wel aan het menselijk aspect van om het even welk thema.

Maarten van Valckenborch was Leuvenaar van geboorte en Mechelaar van scholing. Zoals de meeste en, veelal, de beste van zijn tijdgenoten, voelde hij zich door Antwerpen aangetrokken ; hij verbleef er jarenlang (1564-72), maar, naar aanleiding van de godsdiensttroebelen, week hij naar Duitsland uit ; hij vestigde zich voorlopig te Aken (1573), en later voorgoed te Frankfort (1586). Daar verspreidde hij de Vlaamse landschapschilderkunst en was hij, zoniet een baanbreker, dan toch een waardevolle schakelfiguur tussen de tijd van Bruegel en de tijd van Rubens.