Liber Floridus in het STAM - Een beeld van een boek

Het STAM in Gent haalt het vergeten Liber Floridus (letterlijk ‘Bebloemd Boek’), een handschrift uit de twaalfde-eeuwse renaissance, van onder het stof. Het is geen prestigieuze schat vol kunstige miniaturen. Het is de arbeid van één man, een zekere Lambertus, kanunnik aan de Onze-Lieve-Vrouwekerk van Saint-Omer, die in zijn levenswerk van circa 1120 zijn visie op de wereld ontvouwt. Sinds 2008 prijkt het op de lijst van Vlaamse topstukken.

Saint-Omer of Sint-Omaars in Frans-Vlaanderen lag rond het midden van de middeleeuwen onder bestuur van de graven van Vlaanderen. Men moest het vervolgens afstaan en het werd opgenomen in het graafschap Artesië. Vanaf 1384 viel de stad onder de voogdij van Filips de Stoute, hertog van Bourgondië. De stad Sint-Omaars was al een hele poos leidinggevend wat de lakenindustrie betrof. Brugge nam tegen het einde van de veertiende eeuw die sterke positie over. Hoeveel Vlamingen bezochten ooit deze zusterstad? Het cultureel patrimonium is nochtans niet mis en de geschiedkundige band met Vlaanderen onloochenbaar. Al even onbekend als Saint-Omer is het Liber Floridus dat er tot stand kwam.

De wereld trachten samen te vatten in één boek, het lijkt een megalomaan plan, iets uit het verre verleden. Daarbij denken we in de eerste plaats aan de geniale Naturalis Historia van Plinius de Oudere (23-79), een van de bestsellers uit de Klassieke Oudheid. Zevenendertig boekdelen pende Plinius vol. Hij vertelt over de elementen, over de Maas en de Rijn en andere geografische wetenswaardigheden. Meisjes komen sneller ter wereld dan jongens, maar zouden ook sneller oud worden. Men geloofde in weerwolven en zeemonsters. Plinius tekende verhalen over Cyclopen en andere monsterachtige mensen op. Naar verluidt was het de gewoonte om aan de overkant van de Alpen mensenoffers te brengen. Een havik veranderde volgens het volksgeloof in een koekoek … Plinius is een onuitputtelijke bron van kennis over de antieken. Hij had duidelijk niet alles uit de eerste hand, maar een empirische ingesteldheid was hem zeker niet vreemd.

Is zo’n Naturalis Historia of Liber Floridus echt iets uit het verleden? Je zou denken dat geen mens het nog in zijn hoofd haalt om de wereld op papier te willen verklaren. Alhoewel. Ene Ernst Gombrich (1909-2001) schreef op zesentwintigjarige leeftijd, na het behalen van zijn titel van doctor in de kunstwetenschap, het verrukkelijke Eine kurze Weltgeschichte für junge Leser. Later herwerkte hij het boek nog tot A little history of the World. In zekere zin was hij schatplichtig aan de geest van het Liber Floridus. Net zoals elk handboek geschiedenis.

Een tentoonstelling rond een pseudowetenschappelijk boek maken. Gortdroge boekenwijsheid in museale ruimten ontvouwen, zonder fonkelende miniaturen te presenteren. Men zou zich kunnen afvragen wie daar op zit te wachten. Ja, maar Lambertus haspelde niet droogweg talloze waarheden, feitjes en halve leugens af. In dit boekwerk is het beeld net zo belangrijk als het geschreven woord.

Hoe begint een mens in de twaalfde eeuw aan een uitleg over de wereld en een compilatie van de doorheen de eeuwen vergaarde wijsheid? Een soort status quaestionis, maar dan van alles wat ooit is geweest: mens en dier, god en natuurfenomeen. Een beproefde strategie is leentjebuur spelen en kijken wat de concurrentie of de voorgangers optekenden. Lambertus was een aanhanger van de typisch middeleeuwse ‘reflex van de conservator’, of het verzamelen en behouden van wat voorheen opgeschreven werd. Nieuwe inzichten hoeft u van Lambertus nauwelijks te verwachten. Maar een compilator kiest zijn bronnen en kiest de citaten die hij wil opnemen. Op die manier weerklinkt toch de stem van de auteur.

Volgens de schrijver moeten we denken aan een hemelse weide waar de bloemen van de literatuur welig tieren en op die manier gelovige lezers aantrekken, vandaar zijn ‘Bebloemd Boek’. Men herkent bijvoorbeeld Plato’s (427-347 v.C.) Timaeus, een Commentaar van Macrobius op Cicero’s (106-43 v.C.) Droom van Scipio of brokstukken uit de werken van Augustinus (354-430), Isidorus van Sevilla (560-636) of Pseudo-Dionysius de Areopagiet (midden 5de eeuw?). Encyclopedieën werden vrijelijk geplunderd. In 161 capitula of hoofdstukken behandelt lambertus kosmografische, bijbelse en historische onderwerpen. Net zoals Plinius loodst hij ons langs volkeren, landsdelen en zee-engten.

Waar Lambertus in uitblonk was zijn vernuft om de wereld letterlijk in kaart te brengen. Weinig encyclopedieën – ook al bestond die term toen nog niet – waren op het vlak van de cartografie invloedrijker. De makers van de tentoonstelling verkondigen onomwonden dat het Liber Floridus, met slechts enkele andere van een vergelijkbaar niveau, de bakermat voor de westerse cartografie vormt. Men vindt er zelfs de eerste zelfstandige kaart van Europa in terug.