Kleren uit!

Ook in de Lage Landen. De Antwerpse maniërist Jacob de Backer (1540/55-1591/99) schilderde een aantal elegante religieuze en mythologische werken die zijn stadsgenoten lieten kennismaken met de Florentijnse stijl van meesters als Agnolo Bronzino en Jacopo Zucchi. Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen bezit het enige gesigneerde en gedateerde werk van De Backer, een groot Laatste Oordeel uit 1571, waar we op de voorgrond links het motief van de Torso Belvedere herkennen. Jacob de Backer is een van de meest stijlzuivere maniëristen all’italiana en vormt dus een opmerkelijke schakel tussen de Vlaamse en Florentijnse kunstgeschiedenis. Zijn Laatste Oordeel biedt in frisse kleuren een staalkaart aan sierlijke menselijke vormen en houdingen, des te opmerkelijker omdat deze gedaanten net allemaal uit het graf tevoorschijn zijn gekomen.

In de gepolariseerde zestiende eeuw waren prenten een belangrijk nieuw medium voor propaganda. Tijdens de periode 1576-1585 verschenen er in de Lage Landen heel wat prentenreeksen met een uitgesproken protestantse of calvinistische strekking. Ambrosius Francken (1544/45-1618) maakte een mooie voorstudie voor een prent, gepubliceerd door de lutheraan Willem van Haecht, met als thema de redding van de mens door het geloof en de genade Gods. Ook hier zien we gracieus maniërisme in de allegorische vrouwengestalten, terwijl de Elckerlyc op de voorgrond de kracht uitstraalt van een antieke gladiator.

Niemand minder dan Rubens maakte in Rome een sublieme tekening in zwart krijt van dat watermerk van klassieke kunst, de Torso Belvedere. Zijn oog voor detail was zo groot dat hij ook het opschrift met de naam van de kunstenaar op de sokkel vastlegde. Tegelijkertijd lijkt de gehavende sculptuur haast te ademen, en dat is de ware magie van Rubens: meer nog dan Michelangelo tovert hij marmer om tot een levende substantie, tot huid, vlees en bloed.

Het is verrassend om de geraffineerde maniëristische vormentaal terug te vinden in een schilderij uit de negentiende eeuw. De Belgische neoclassicist François-Joseph Navez (1787-1869) schilderde in zijn lange loopbaan slechts één mythologisch tafereel. Maar wat voor een! De nimf Salmacis en Hermaphroditus (1829) is een doeltreffend erotisch beeld, geïnspireerd door Ovidius, die in zijn Metamorfosen de mooie knaap Hermaphroditus laat aanranden door de verliefde bronnimf Salmacis. Wegzinkend in de bron smelten hij en Salmacis samen tot een tweeslachtig wezen - als het ware het omgekeerde verhaal van Neptunus en Caenis.

Hoe dichter we onze eigen tijd naderen, hoe vreemder mythologie ons wordt. In de kunsten deemstert het onderwerp na de negentiende eeuw weg. Dat is jammer, want wanneer je een latere kunstenaar werkelijk aangevuurd ziet worden door een mythologisch thema, besef je dat er een goudmijn aan inspiratie verloren ging. Dynamisch, krachtig, vurig, opwekkend: dat is de Heracles boogschutter die Émile-Antoine Bourdelle (1861-1929) in 1909 aan de wereld schonk. Van de acht bronzen exemplaren die hij liet gieten, staat het vierde in het Middelheimmuseum.

Zwervend langs de kunstwerken met naakten op de Topstukkenlijst, valt het je na enige tijd op dat er geen enkel naakt door een vrouwelijke kunstenaar gemaakt is. In vroeger eeuwen was dit niet zo verwonderlijk. Er waren minder vrouwelijke kunstenaars actief dan mannelijke en de studie van de anatomie werd voor hen dikwijls niet geschikt geacht. Toch is dit ook geen sluitende regel: Artemisia Gentileschi in Italië en Michaelina Wautier in Brussel schilderden mythologische naakten in de zeventiende eeuw. Met de opkomst van academies werden vrouwelijke studenten uitgesloten van anatomische studies, omwille van de ‘delicate eerbaarheid’ – wat hun niet hoefde te beletten om privéonderwijs te volgen waar dit wel op het programma stond, zoals bijvoorbeeld Marie Bashkirtseff deed aan de gerenommeerde privéschool van Rodolphe Julian. Het is wel vreemd dat er geen werk met naakten van een kunstenares uit de twintigste of eenentwintigste eeuw op de Topstukkenlijst te vinden is. Waar Tom Wesselman is, kan toch ook Evelyne Axell zijn? En Anne-Mie Van Kerckhoven verkent al decennialang het terrein van de pin-up en het vrouwelijk naakt in haar hoogst originele en consistente werk. We kijken de volgende bekroningen van topstukken met belangstelling tegemoet.