Jacob van Cothem - Bewening van Christus

Een retabel, zoals het hier behandelde laat-gotische, is een op het altaar als boven-achterwand geplaatst kunstwerk. Het bestaat in die periode meestal uit een gebeeldhouwd middengedeelte - in meerdere vakken verdeeld - en heeft daarnaast twee of meer geschilderde of gebeeldhouwde zijluiken. Het geheel rust vaak op een geschilderd of gebeeldhouwd onderstel, de predella.

Het zogenaamde Retabel van Averbode is één van de drie overgebleven retabels onder degene die, na de grote brand door blikseminslag op 25 oktober 1499, de heropgebouwde abdijkerk van Averbode kwamen stofferen. Dat gebeurde onder leiding van Gerard vander Scaeft, die er abt was tussen 1501 en 1531. Ons retabel werd in december 1514 te Antwerpen bij Jacob van Cothem gekocht voor het altaar van de Belijders. We weten, dat het zich in de zeventiende eeuw bevond in het Refugehuis van de abdij te Diest. In 1874 werd het verworven voor het Oudheidkundig Museum Steen te Antwerpen en later overgebracht naar het Museum Vleeshuis. In 1959-1960 werd het voor grondige conservatiebehandeling toevertrouwd aan het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium te Brussel. De andere twee uit die tijd nog bestaande retabels van Averbode zijn dat van Laureis Keldermans, thans in de St.-Trudokerk te Opitter (provincie Limburg) en dat van Jan de Molder, nu in het Cluny-museum te Parijs.

Het hier besproken Antwerps retabel - de hand komt op het centraal gedeelte een drietal keren voor - is een van de vele Brabantse retabels waarvoor vooral in de tweede helft van de vijftiende en de eerste helft der zestiende eeuw, buiten de Scheldestad, inzonderheid Brussel en Mechelen bekend waren. Behalve in Nederland werden ze ook van ouds verspreid onder meer in Duitsland, de Scandinavische landen, Frankrijk en Spanje.

Het retabel van Jacob van Cothem neemt onder de overgebleven Brabantse retabels een aparte plaats in, doordat het 'gesneden' centraal gedeelte slechts bestaat uit één zeer groot tafereel: Bewening van Christus en één zeer klein: Christus in het voorgeborchte der hel. Daardoor zijn de beelden in het hoofdtafereel groter en kunnen ze meer indruk maken dan die in soms aanzienlijker retabels, in talrijker vakken met toneeltjes verdeeld.

Links en rechts van deze groep komen zich nog iedere keer twee personages voegen, waarvan de uitersten telkens in profiel het geheel als het ware sierlijk afsluiten. Links: Jozef van Arimathea (helaas met verticaal gehalveerd hoofd), in profiel, met de doornenkroon in de hand en, frontaal achter hem, ietwat simpel lijkend: Nicodemus. En rechts zien wij in profiel een fraai geklede Maria Magdalena met de zalfbus en frontaal achter haar Maria Cleophas.

Geheel het grote centraal toneel mag als compositie meesterlijk heten en het geraffineerd plooienspel van de gewaden, door realisme getemperd, onderstreept dat nog. Het bewijst dat ook te Antwerpen een grote produktie verfijning niet uitsloot.

Over het kleine gebeeldhouwde boventoneel : Christus in het voorgeborchte der hel, zullen wij niet uitweiden, enkel het meer volks-naïef karakter van deze compositie onderstrepen: niet Christus, maar Adam en Eva dringen er zich als hoofdfiguren naar voren.

In verband met dit en dergelijke retabels en retabelfragmenten werden de namen van vele schilders genoemd, die inspirerend op de beeldsnijders kunnen ingewerkt hebben, zowat van Rogier van der Weyden af. Maar rond dit retabel duikt vooral telkens weer de naam op van Quinten Massys, met zijn Passieretabel, thans in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Antwerpen, voor het middenpaneel: Bewening van Christus, (zie 'Openbaar Kunstbezit', I, 12). Soms wordt zelfs de vraag gesteld of het retabel geen inspiratiebron is geweest voor de schilder. We weten nochtans dat ons retabel in december 1514 werd gekocht, terwijl het drieluik van Massys van 1508 tot 1511 werd geborsteld voor het ambacht van de schrijnwerkers. Wel kenden schilder en beeldsnijder elkaar en hun namen komen zelfs verenigd voor in een certificatiestuk uit 1506. Onderlinge beïnvloeding is dus niet a priori uitgesloten. We geloven echter eerder dat beider inspiratie teruggaat op nawerkende middeleeuwse toneeltradities.

Oorzaak van de confrontatie Jacob van Cothem - Quinten Massys is wel de curve gevolgd door het lichaam van Christus en het krachtlijnenspel dat eruit voortvloeit. Maar een nauwere iconologische ontleding doet al gauw de vrij grote verschillen aan het licht komen. Men vergelijke bijvoorbeeld de plaats en rol van Sint-Jan, van Jozef van Arimathea, van Nicodemus. Gezwegen zij dan nog over de vormgeving die bij Massys 'moderner' aandoet en ook volstrekt verhindert aan hem te denken als aan een mogelijke auteur van de geschilderde luiken van het hier besproken kunstwerk uit het Museum Vleeshuis.

Het retabel van Averbode is zeker als getuigenis van laat-gotische ambachtskunst te Antwerpen een waardevolle parel aan de kroon van het Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen.