Ivoor in Brugge - Mini-tentoonstelling in het Hospitaalmuseum

Het Hospitaalmuseum heeft vele troeven in handen, zoals de zes werken van Hans Memling. Ietwat in de schaduw van de blikvangers herbergt het een grote en gevarieerde collectie toegepaste kunst. Het zijn vooral gebruiksvoorwerpen uit het middeleeuwse hospitaal en de bijhorende kloosters. Het museum wil die via kleine tentoonstellingen in het spotlicht zetten. Het begon vorig jaar met de presentatie over de restauratie van het pre-Eyckiaans Urasulaschrijn (zie OKV 2010.1) en krijgt nu een vervolg in de mini-expo die enkele uitzonderlijke ivoortjes in de vitrine plaatst. Adjunct-conservator Stéphane Vandenberghe plukte ze uit verzamelingen van musea, kerken en kloosters in Brugge en het ommeland. Vandenberghe kent het Brugse patrimonium als zijn broekzak, maar voor deze tentoonstelling heeft hij een beroep gedaan op de kennis en kunde van Danielle Gaborit-Chopin, die verbonden was aan het Louvre en een wereldautoriteit is inzake de studie van ivoor vanaf de romaanse tijd tot en met de renaissance.

Ivoor in Brugge is een tentoonstelling zonder toeters en bellen, zonder hoogtechnologische multimedia. Heldere beknopte tekstpanelen geven de nodige achtergrondinformatie over ivoor, een beenhard materiaal dat moeilijk te bewerken is en daardoor toelaat om er met uiterste precisie figuren en taferelen uit te snijden en in te kerven. Al in de Egyptische, Griekse en Romeinse periode gebruikte men 'het witte goud' voor de meest uiteenlopende zaken. Vanaf de Byzantijnse tijd tot en met de achttiende eeuw werden steeds meer voorwerpen uit dit materiaal vervaardigd. Omdat het altijd kostbaar is geweest reserveerde men ivoor vooral voor heel 'belangrijke' objecten. Het zal niet verwonderen dat het merendeel religieus van aard is. Vanaf de zeventiende eeuw duiken ook niet-religieuse ivoren op. De tentoonstelling illustreert dat met het achttiende-eeuwse portretmedaillon van landvoogd Karel Alexander van Lotharingen uit een Zuid-Nederlands atelier.

Ivoor is in Vlaanderen ingevoerd vanaf de vijftiende eeuw, in kleine hoeveelheden vanuit exotische oorden. Aanvankelijk kwam het vanuit het Oosten en was de verkoop het monopolie van Arabische handelslui. In het midden van de vijftiende eeuw verkenden de Portugezen de Atlantische kust en bereikten Kaap Verdië en Sierra Leone, waar een overvloed aan ivoor aanwezig was. De Portugese koning rook geld en nam de ivoorhandel voor eigen rekening, via persoonlijke vertegenwoordigers. Zo meldt een document uit 1465 dat in Brugge een "zekere menichte van tanden van yvoire", afkomstig van Guinea, te koop is aangeboden door de Portugees Alvere de Vyane. Het jaar daarop komt nog een grote lading ivoor toe in Brugge. Er zijn archiefstukken die aantonen dat een deel van de slagtanden is doorverkocht richting Parijs, al veel eerder een internationaal centrum van beeldhouwkunst in ivoor.

Uit een Parijs atelier komt een schitterende veertiende-eeuwse sculptuur, die behoort tot de collectie van het Brugse Sint-Janshospitaal en die uiteraard te zien is op de tentoonstelling. Het bevallige en gracieuze beeldje is amper 20 cm hoog en stelt Onze-Lieve-Vrouw voor met het kindje Jezus in de armen. Het hoofd van Maria is bovenaan vlak afgewerkt omdat het gekroond was. Op meerdere plaatsen zijn sporen van polychromie en verguldsel aanwezig. Recent onderzoek door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium in Brussel bracht aan het licht dat de beschildering slechts gedeeltelijk oorspronkelijk is. Het lijkt dat dit een vrijstaand beeldje is, maar dat is niet zo. De beide zijkanten van het ivoortje zijn helemaal recht en krassen op de rugzijde wijzen er op dat het met een lijmstof tegen een wand is bevestigd geweest. Het gaat dus om de centrale voorstelling van een drie- of meerluik.

Het topstuk op Ivoor in Brugge komt eveneens uit de verzameling van het Sint-Janshospitaal. Het is een polyptiekje van 27,5 bij 36 cm dat allicht in Vlaanderen is gesneden in de tweede helft van de vijftiende eeuw. Het opvouwbare gepolychromeerde retabeltje stelt 'Onze-Lieve-Vrouw en godsdienstige scènes' voor. Je komt ogen tekort om alle details te bewonderen van dit uitzonderlijk verfijnd kunstwerk. Wereldwijd zijn slechts vijf gelijkaardige ivoren veelluiken bekend.

Ook uit de vijftiende eeuw stamt een reeks ivoren paxtafels die de verbondenheid tussen de priester en zijn gelovigen bevestigt. Tijdens de eredienst overhandigt de celebrant de paxtafel aan de gelovigen die ze aanraken of kussen en dan doorgeven. Het gebruik van de instrumenta pacis is al in de dertiende eeuw vermeld en toch zijn de nog bewaarde paxtafels meestal in de vijftiende eeuw te situeren. Lokale ateliers vervaardigden deze ivoren en het is opvallend dat ze bijna allemaal een identieke voorstelling hebben: een gekroonde Onze-Lieve-Vrouw met het kindje Jezus onder een drielobbige ojief boog.

Uniek in hun genre zijn de zestiende-eeuwse ivoren gespen en riemtongen uit de Sint-Trudoabdij van Male. Ze behoorden bij het habijt van de zusters die ze droegen bij feestelijke gelegenheden. De drie uitzonderlijke riemtongen in diep uitgesneden reliëf vertonen op de voor- en keerzijde telkens een vrouwelijke en mannelijke heilige: Onze-Lieve-Vrouw en Alfonso van Santagadea, Agnes van Rome en Augustinus van Hippo, Margaretha en Nicolaas van Myra. Ook de gespen tonen heiligen: Johannes de Doper en opnieuw Augustinus.

Uit de collectie van het Kasteel van Loppem ontleent Ivoor in Brugge twee liggende Jezuskindjes met een vinger in de mond. Ze zijn gesneden in de zeventiende (of het begin van de achttiende) eeuw in China. In Macau, waar de Portugezen zich in 1557 hadden gevestigd, en in Kanton sneden lokale ateliers ivoortjes met een religieus karakter. De Portugezen zorgden voor de aanvoer van ivoor uit Mozambique. Allicht werden deze beeldjes in de kribbe van de kerststal gelegd.