Drie keer prijs! - Over een schatkamer met zeven topstukken

Terwijl je rondkijkt, wordt het je al snel duidelijk dat de zeven Vlaamse topstukken in deze schatkamer niet enkel esthetisch genot en verwondering bieden, maar dat ze zich bevinden op het snijpunt van esthetica, geschiedenis en geloof. Drie keer prijs! Het gekste is dan nog, dat je de plek al lang kent, haar als ietwat ouderwets beschouwt, als iets dat vroeger werd afgebeeld op schoolprenten: “Graaf Diederik van den Elzas brengt de reliek van het H. Bloed in 1151 van Jeruzalem naar Brugge”. Of was het toch zijn achterneef Boudewijn van Constantinopel in 1204? Een eeuw later begon in Brugge de jaarlijkse ommegang van het Heilig Bloed, een traditie die leeft tot op vandaag en morgen.

Het is geen folklore, zegt de schatkamer duidelijk. De bergkristallen koker met het reliek, een bebloede doek, rust in de bovenkerk, je kunt hem zien. En in de schatkamer zie je het zilveren en gouden schrijn dat Jan Crabbe in 1614-1617 vervaardigde om de koker te beschermen tijdens de jaarlijkse processie, zie je portretten van de leden van de Broederschap van het Heilig Bloed, zie je een wandtapijt, schilderijen, glasramen, boeken en andere voorwerpen die allemaal geïnspireerd zijn door dit reliek, door de verhalen, door de trots en het vertrouwen van generaties inwoners van de stad. Misschien heb je het allemaal wel als te vanzelfsprekend beschouwd, dat erfgoed?

De kanunniken van de stad Amiens bouwden een kathedraal toen ze in 1204 uit Constantinopel een reliek ontvingen van het aangezicht van Johannes de Doper. In Brugge koos men voor een bestaande dubbelkerk om het reliek van het Heilig Bloed te beschutten: onderaan de kapel gewijd aan de oosterse kerkvader Basilius de Grote, bovenaan de kapel voor het reliek, beide oorspronkelijk in zuiver romaanse stijl. De benedenkerk van de heilige Basilius bleef een uniek voorbeeld van de romaanse bouwtrant in West-Vlaanderen. De bovenkerk onderging in de loop der eeuwen ingrijpende veranderingen en werd in de negentiende eeuw onder handen genomen door architecten als Bethune en Delacenserie, deze laatste vooral bekend vanwege het centraal station van Antwerpen en de Sint-Petrus-en-Pauluskerk van Oostende.

Het oudste topstuk in de schatkamer is wellicht het Processionale voor de Kruisdagen, een manuscript met aanwijzingen voor het verloop van de Heilig Bloedprocessie. De miniaturen zouden geschilderd zijn door de begijn Agnete Carlier. In het Processionale vind je onder meer de aanduidingen - uitsluitend in het Nederlands - van alle plaatsen waar de processie stilhield, met aantekeningen over de muziek die daar ten gehore moest worden gebracht. Het levert een muzikaal portret op van het vijftiende- en zestiende-eeuwse Brugge.

Het Parureboek ontstond eveneens omstreeks het midden van de vijftiende eeuw en werd tot 1600 aangevuld. Hierin staan gedetailleerde schetsen van de mantels die leden van de Broederschap van het Heilig Bloed droegen tijdens de processie, met het kenmerkende borduurwerk van de pelikaan. Geen van deze mantels bleef bewaard. Het Parureboek is dus onze enige bron over de kleding van de broederschap in deze periode, met name over de ontwikkeling van de houppelande, een overkleed dat populair was tijdens de late middeleeuwen.

De Meester van het Heilig Bloed toont met het drieluik De bewening van Christus (ca. 1525) aan dat hij goed heeft gekeken naar de Graflegging van Quinten Massijs in Antwerpen (1511, KMSKA). De naam van de schilder kennen we niet, maar we weten mogelijk wel hoe hij eruitzag – de figuur achter de apostel Johannes zou een zelfportret kunnen zijn. Ook deze meester dankt zijn noodnaam, en latere toeschrijvingen van ander werk, aan dit ene schilderij, dat vermoedelijk de kerk nooit verlaten heeft.

De Brugse renaissancemeester Pieter Pourbus (1523/24-1584) schilderde in 1556 twee luiken met portretten van leden van de Broederschap van het Heilig Bloed: een vroeg en invloedrijk voorbeeld van het groepsportret. Hier kijk je recht in het verleden, recht in de gezichten van de Brugse notabelen die als opdracht hadden het reliek te beschermen – hetgeen ze tijdens de Beeldenstorm en het calvinistische bewind, enkele decennia later, kennelijk met succes gedaan hebben. Van alle eenendertig heren zijn de namen bekend, dankzij hun wapenschilden en de ledenlijsten van de broederschap. De panelen maakten ooit deel uit van een complex veelluik op het hoofdaltaar van de bovenkerk, waarvan het bovenste gedeelte in 1519 geschilderd was door Gerard David (het centrale paneel van zijn hand, De bruiloft van Kana, met het schenkersportret van Jan Sedano, bevindt zich in het Louvre).