De Odyssee van een kerngezin

De Sint-Carolus Borromeuskerk was de kloosterkerk van de Jezuïetenorde. Ze is gebouwd tussen 1615 en 1621. Bij die gelegenheid legde men ook het mooie plein aan, met de elegante gevels van het professenhuis en de sodaliteit van de jezuïeten. Een middeleeuws straatje verdween ten voordele van deze grootscheepse stadsverfraaiing. Oorspronkelijk sprak men van de Sint-Ignatiuskerk, naar de stichter van de orde, de H. Ignatius van Loyola. Deze weelderige baroktempel brengt Italiaanse sfeer en allure in de Scheldestad. Het gebouw is immers geïnspireerd door Il Gesú in Rome, de hoofdkerk van de Jezuïeten en een meesterwerk van de architect Giacomo Barozzi da Vignola. De jezuïetenpaters François Aiguilon en Pieter Huyssens leverden het ontwerp voor de Antwerpse kerk, waarschijnlijk bijgestaan door Peter Paul Rubens. Rubens had immers verschillende jaren in Rome gewoond en wist veel af van de moderne architectuur in Italië. Misschien ontwierp hij details van de klokkentoren.

Er bleven ook schetsen van zijn hand bewaard voor beeldhouwwerk aan de gevel. In het interieur van de kerk kon hij zich volledig uitleven. Rubens ontwierp de zoldering van de kapel gewijd aan Maria en leverde niet minder dan tweeënveertig schilderijen, genoeg om vandaag een museum te vullen. Hij componeerde twee monumentale taferelen voor het hoofdaltaar: De mirakels van de H. Ignatius van Loyola en De mirakels van de H. Franciscus Xaverius. Dankzij een vernuftig systeem kon men de schilderijen in de lijst van het hoogaltaar wisselen en aanpassen aan de vieringen van het seizoen. Deze wisseling gebeurt overigens nog steeds op 14 augustus, de vooravond van Maria Tenhemelopneming, zij het dat Rubens’ meesterwerken zich intussen in Wenen bevinden. Daarnaast leverde Rubens negenendertig plafondschilderingen voor de galerijen in de zijbeuken, met de voorstelling van heiligen en diverse Bijbelse taferelen. Zijn ‘vriend en mecenas’ burgemeester Nicolaas Rockox bekostigde het marmeren altaar van de Sint-Jozefskapel, een zilveren lamp en nog een extra werk van Rubens voor dezelfde ruimte: De Terugkeer van de H. Familie.

Was de Jezuïetenkerk in de zeventiende eeuw het mooiste wat Antwerpen aan moderne kunst te bieden had, in de achttiende eeuw sloeg het noodlot toe. De kerk brandde uit in 1718 en Rubens’ negenendertig plafondschilderingen in de galerijen van de zijbeuken kon men niet redden. In 1773 volgde een zwaardere klap. Bij pauselijk bevel werd de Jezuïetenorde opgeheven. Jezuïetenkloosters sloten noodgedwongen hun deuren, de inboedels van jezuïetenkerken werden openbaar verkocht. Het Habsburgse hof liet Rubens’ twee schilderijen voor het hoofdaltaar overkomen naar Wenen. De rest verkocht men openbaar in 1777. De terugkeer van de H. familie begon aan een eeuwenlange omzwerving door Europa. In 1871 kocht het Metropolitan Museum in New York het schilderij. Daar voerde men verschillende ingrijpende restauraties uit: om te beginnen werd de paneelschildering overgebracht op doek, een gevaarlijke onderneming. Al die werkzaamheden leidden tot een groot verlies van picturale kwaliteit. De bestuurders van het Metropolitan begonnen te twijfelen aan de waarde van hun aankoop en het doek verhuisde naar het magazijn. In 1980 was de liefde zodanig bekoeld dat het museumbestuur De terugkeer van de H. familie te koop aanbood als een werk uit de ‘School van Rubens’. In 2011 slaagde de kerkfabriek van de Sint-Carolus Borromeus erin om het doek aan te kopen in Keulen. Daarna is het werk gerestaureerd in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) in Brussel. De terugkeer van de H. familie is nu de eerste Rubens die terugkeert naar zijn oorspronkelijke plaats in de Sint-Carolus Borromeuskerk.