De landcommanderij Alden Biesen

De Franse Revolutie en de daaropvolgende Franse expansieoorlogen maakten een einde aan de feodale structuren en aan de activiteiten van de orde in de veroverde gebieden. De rijke bezittingen vielen ten prooi aan de Franse veroveraars of werden, zoals in het Duitse rijk in 1809 gebeurde, verdeeld onder de landsvorsten. Enkel in het door de Habsburgers geleide Oostenrijkse keizerrijk wist de orde zich te handhaven.

Vanaf 1839 werd onder impuls van grootmeester aartshertog Maximiliaan van Oostenrijk-Este een nieuwe structuur aan de Duitse Orde gegeven. Onder leiding van de ridders werden nieuwe vormen van dienstverlening en ziekenzorg uitgewerkt. Hospitalen en weeshuizen zagen het licht. De priesteropleiding werd verbeterd en ook de sinds de middeleeuwen verdwenen zustergemeenschap werd heropgericht.

Met de ineenstorting van het Habsburgse Rijk na de Eerste Wereldoorlog werd ook de Duitse Orde zwaar getroffen. Vele bezittingen werden door de nieuwe staten onteigend en verbeurd verklaard. Enkel de kerkrechterlijke erkenning en structuren bleven in Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije, Joegoslavië en Italië bestaan. De curie keurde een nieuwe regel goed waarbij voortaan geen ridders meer zouden worden aangenomen. Grootmeester aartshertog Eugeen van Habsburg trad in 1923 af en meteen had de orde een zuiver religieuze leiding. Met de aanhechting van Oostenrijk bij Nazi-Duitsland in 1938 werd de Duitse Orde opgedoekt. Pas na de Tweede Wereldoorlog kwam zij opnieuw van de grond. Zij heeft momenteel een driedelige structuur van broeders, zusters en familiares en is op religieus en sociaal vlak actief in een aantal landen. De hoofdzetel bevindt zich te Wenen.

In april 1220 schonken Arnold III, graaf van Loon, en zijn zuster Mechtildis d'Are, abdis van Munsterbilzen, de kapel van Biesen te Rijkhoven met alle aanhorigheden aan de Duitse Orde. Deze schenking gebeurde op een ogenblik dat de orde, mede onder impuls van haar grootmeester Herman von Salza (1209-1239) zowel bij de paus als bij de keizer hoog in aanzien stond. Bovendien was het ideaal van de kruistochten nog bijzonder levendig.

Het voorbeeld van de graven van Loon vond navolging bij de lokale adel. Alhoewel het bronnenmateriaal uit de beginperiode van de balije Biesen erg beperkt is, kunnen we vaststellen dat het nieuwe territorium snel aangroeide. Loonse, Luikse en Brabantse edelen schonken goederen aan de Duitse Orde. Sommigen traden tot de orde toe en stelden hun bezittingen ter beschikking van de gemeenschap. Zo schonk in 1230 Willem van Bekkevoort zijn heerlijke bezit te Bekkevoort. Nog voor 1240 werd te Bernissem bij Sint-Truiden een nieuwe zetel opgericht. In 1242 trad Daniel van Voeren tot de orde toe en schonk zijn bezittingen in de Voerstreek, wat de basis legde voor de latere commanderij Sint-Pieters-Voeren. Rond het domein van Alden Biesen werden eveneens nieuwe bezittingen verworven. In 1241 verkreeg de orde het domein Damereis onder Hoeselt, dat later werd aangevuld met bijkomende grondaankopen. In 1246 werd te Althoeselt het latere Hof ter Poorten gekocht. Twee jaar later verwierf de orde gronden onder Diepenbeek waaruit het Hof van Kaetsbeek ontstond.

Het uitgestrekte territorium van de balije Biesen vergde een goed uitgebouwde organisatie. De landcommandeur vormde samen met de verschillende commandeurs en enkele ordepriesters het balijekapittel. Dit kapittel was het hoogste bestuursorgaan en bepaalde het algemene beleid. Het stelde ook de landcommandeur aan, wat daarna nog wel door de grootmeester werd bevestigd. Het bestuur van de onderhorige commanderijen was in handen van de commandeurs. De commandeur was meestal een ridder, alhoewel binnen de balije Biesen ook enkele vestigingen door priesters werden geleid, zoals Luik en Vucht. De verschillende commanderijen waren niet even belangrijk en als een commandeur overleed, verwisselden de andere commandeurs van commanderij. Binnen de balije Biesen begon een aankomende ridder zijn loopbaan meestal als commandeur van Ramersdorf. Velen van de ridders van de balije Alden Biesen waren telgen uit lokale families. Tijdens de middeleeuwen recruteerde de orde hoofdzakelijk uit de adel van de streek waar ze gevestigd was. Later, vooral in de 17e en 18e eeuw, maakten vrij veel leden uit verder verwijderde gebieden carrière in de balije. Het valt overigens op dat er in sommige families blijkbaar een traditie bestond om tot de orde toe te treden.

Opmerkelijk is ook dat vele van de commandeurs onderling verwant waren. Het aantal ridders binnen de balije Biesen was niet erg groot. Het gebeurde regelmatig dat er voor een deel van de commanderijen geen commandeur voorhanden was. Pas tijdens de 18e eeuw waren alle commanderijen vrijwel constant bezet en had men daarnaast meestal nog enkele aankomende ridders achter de hand.

De commandeurs hielden zich niet zelf met het bestuur van hun commanderij bezig. Waren zij er tijdens de middeleeuwen nog vrij veel aanwezig, dan verminderde dit zienderogen vanaf de 16e eeuw. De commanderij was voor de commandeur enkel nog een vaste bron van inkomsten, waar hij zich soms slechts eenmaal per jaar of geheel niet liet zien. De commandeurs vervulden op dat ogenblik, zoals de andere ridders, talrijke functies in het leger of in de administratie van de Duitse keurvorsten of van de Habsburgse keizer. Het lokale beheer van de commanderij was volledig in handen van een rentmeester. Niet alleen de commanderij, maar ook de ganse balije werd door een goed georganiseerde administratie bestuurd. Aan het hoofd stond tijdens de middeleeuwen de scheffener of secretaris-rentmeester. Tijdens de 17e en 18e eeuw werd deze functie overgenomen door balijeraden. De scheffener was vroeger meestal een ordepriester die voldoende begaafd was om een dergelijke ingewikkelde administratie te leiden. Vanaf de 16e eeuw deed men een beroep op leken, meestal universitair geschoold, om in de raad de praktische leiding waar te nemen.

De scheffener en balijeraden zetelden in de landcommanderij. Tot het midden van de 15e eeuw was dit meestal Alden Biesen, maar door de uitbouw van Nieuwen Biesen te Maastricht verbleef de landcommandeur meer en meer in de Maasstad en verhuisde ook de administratie mee. Tijdens de tweede helft van de 15e en tijdens het grootste deel van de 16e eeuw werd de balije Biesen dan ook vanuit Maastricht bestuurd. De godsdiensttroebelen op het einde van de 16e eeuw en de uitbouw van Alden Biesen tot de huidige residentie tijdens de 17e en 18e eeuw, brachten mee dat de landcommandeur zich opnieuw meer te Alden Biesen ging ophouden, maar de administratie bleef te Maastricht en dit tot het einde van de 18e eeuw.

Alden Biesen is een van de oudste bezittingen van de Duitse Orde in onze gewesten. Op 20 april 1220 schonken Arnold III, graaf van Loon, en zijn zuster Mechtildis, abdis van het stift van Munsterbilzen, een in 1216 gewijde kapel met bijhorende landerijen, in Biesen gelegen, aan de Orde van het hospitaal Onze-Lieve-Vrouw der Duitsers in Jeruzalem. Deze orde van ridder-broeders was dertig jaar eerder, in 1190, tijdens de vierde kruistocht, in Akko gesticht als hospitaalbroederschap.

Paus Innocentius III bekrachtigde op 19 februari 1199 de overgang van hospitaalorde naar geestelijke ridderorde. Aan de regel der johannieterorde die tot dan toe gevolgd was, werden talrijke elementen van de tempeliersregel toegevoegd. De ridders, geestelijken en andere broeders van de Duitse Orde zouden van dan af het zwarte kruis op een wit veld als herkenningsteken dragen. Keizer Frederik II (1212-1250) was hun grote beschermheer.

Herman von Salza, vierde grootmeester van de Duitse Orde (1209-1239) en een van de invloedrijkste politici van zijn tijd, vertrouwensman van de keizer en de paus, verkreeg talrijke privileges voor de Orde. Ook de graaf van Loon, heer van het graafschap dat grotendeels de huidige provincie Belgisch Limburg omvatte, was de Duitse Orde goedgezind. Kortom, er blies een gunstige wind voor deze ridderbroeders.

De schenking in Biesen bijna acht eeuwen geleden van een goed in een dal van het vruchtbare Haspengouw, ligt aan de oorsprong van het huidige complex. Alden Biesen groeide uit tot één van de meest merkwaardige en indrukwekkende historische sites van onze streken. Het geheel is het resultaat van een eeuwenlange groei, uitbouw, aanpassing aan veranderende behoeften, functies en omstandigheden. Men kan daarin vier grote periodes onderscheiden.

In de eerste eeuwen van haar bestaan was Biesen een verblijf voor een gemeenschap van priester- en ridderbroeders vooral afkomstig uit het eigen Maas-Rijngebied. Onder een strenge kloosterregel van gehoorzaamheid, kuisheid en armoede en met militaire tucht, stelden ze zich ter beschikking voor de herovering van het Heilig Land. Toen dit in de 13e eeuw onmogelijk bleek, werd de bekering van de heidense Pruisen hun levensopdracht. Uit deze eerste ontwikkelingsperiode resten ons in Alden Biesen enkele archeologische vondsten.

De voorburcht met dienstgebouwen onderging in de loop der eeuwen verschillende wijzigingen. Vooral het slopen van de oostelijke vleugel voor de transformatie van Alden Biesen tot open residentie was een ingrijpende verandering. Wandelend tussen de gebouwen van het erehof, zien we nog weinig van de oorspronkelijke ringgracht. De hoektorens zijn gebleven, evenals de noord- en zuidvleugel. De gebouwen werden opgetrokken einde 16e-begin 17e eeuw, grotendeels onder de landcommandeurs Hendrik von Reuschenberg (1572-1603) en Edmund Huyn van Amstenrade (1605-1634). Hun wapen werd respectievelijk aangebracht aan de westelijke topgevel van de noordelijke en zuidelijke vleugels.

Landcommandeur von Schönborn liet verbouwingen uitvoeren tussen 1709 en 1728. Het huis of verblijf van de portier lag vlak naast de poort. Van hieruit leidde een trap naar de kamers van de zoldermeester boven de poort. Naast de portierswoning lagen een paardestal en een koetshuis; tegen de ringgracht hadden zowel de rentmeester als de zoldermeester een kamer.

In de zuidvleugel bevonden zich een grote paardestal, een koetshuis en de brouwerij. Boven de brouwerij waren moutzolders. De paardeknechten sliepen in de paardestallen in twee grote houten beddebakken die een stuk boven de vloer hingen: paarden waren kostbaar. De voorburchten bieden nu vergaderruimten en verblijfsaccommodatie voor residenten.

Als we vanop de brug naar de zuidhelling kijken, wordt de aandacht getrokken door de klassieke ronde Minervatempel in de Engelse landschapstuin. Rechts hebben we een uitzicht op de galerij en kunnen we een eerste blik werpen op de formele bloementuin.

We lopen nu over de stenen brug die naar het kasteel leidt. Ze telt drie bogen, maar het derde boogsegment is duidelijk kleiner: het verving de houten ophaalbrug die op de ets van 1700 nog duidelijk aanwezig was. Het balkon boven de ingangspoort is versierd met de initialen van landcommandeur Caspar Anton van der Heyden de Belderbusch. De man bekleedde hoge politieke ambten in het bestuur van de keurvorst van Keulen, Clemens August van Beieren die ook grootmeester was van de Duitse Orde (1732-1761) en van Maximilian Friedrich von Königsegg-Rothenfels. Zoals hoger reeds gezegd, liet Belderbusch belangrijke bouwwerken en aanpassingen doorvoeren. Hem danken we uiteindelijk het huidige aanzien van Alden Biesen.

Wie aandachtig het metselwerk in de muurvlakken van het kasteel bekijkt, merkt de sporen van de vele verbouwingen. Vooral de bakstenen drukbogen boven de vensteromlijstingen in de façade vallen op: ze zijn smaller dan de huidige vensteropeningen, onregelmatig geplaatst en verwijzen naar de oorspronkelijke halve kruisvensters. In 1543 werd onder landcommandeur Winand van Breyl (1536-1554) de bouw van de huidige waterburcht aangevat. De nieuwe residentie kreeg de vorm van een klassiek castellum, zoals die tijdens de renaissance in Frankrijk veel werden gebouwd. Het werd een vierkant, naar buiten vrij gesloten gebouw rond een binnenplein, twee bouwlagen en een kelderverdieping hoog, op elke hoek geflankeerd door een ronde hoektoren. Onderzoek, verricht tijdens de recente restauratie, bracht aan het licht dat het kasteel rust op een fundering van geheide eiken palen met daarop horizontaal balkwerk, mergelblokken en tufsteen. Zij zorgen in de drassige bodem voor de nodige stabiliteit. Het houtwerk onder de waterspiegel bleek in haast perfecte staat.

Het castellum was enkel te bereiken via de houten ophaalbrug over de slotgracht. Een krulgevel aan de zuidkant van het kasteel draagt de datum 1566 wat laat vermoeden dat de waterburcht op dat tijdstip voltooid was. We wandelen verder voorbij de zware poort naar het binnenplein. Onder de poort werd op 9 september 1990 in aanwezigheid van Koning Boudewijn de plaket van de Europa Nostra Award aangebracht. Zij herinnert aan de Europese waardering die Alden Biesen kreeg voor de kwaliteit van het restauratiewerk en voor de toekomstgerichte functie die het geheel nu vervult.

Na de verwoestende brand in 1971 bleef van het hoofdgebouw niet veel meer over. Heel wat schilderijen en meubelstukken konden echter tijdig worden weggesleept. Op het gelijkvloers bleven de wandbeschotten van enkele kamers gespaard, zij het met sporen van brand en waterschade.

Wat uit het vuur werd gered, kan - na herstelling - de bezoeker een beperkt maar getrouw beeld geven van de laat-barokke inrichting. Het zgn. kabinet van landcommandeur baron van Wassenaer van Warmond, dat deel uitmaakt van de tot appartement verbouwde noordoostelijke vleugel, zal in zijn totaliteit worden hersteld. De fraai gesculpteerde schouwbekleding, de beschilderde houten plafond- en wandbeschotten en de grote schilderijen op doek, met voorstelling van de vier kardinale deugden, zullen eerlang hun plaats terug innemen.

Hetzelfde zal gebeuren met de bibliotheek van landcommandeur Ferdinand Damiaan Hendrik, baron von Sickingen zu Ebernburg. De houten wandbekleding met boekenkasten, de portrettengalerij en houten plafondschilderingen worden thans onder handen genomen.

De restauratie van dit omvangrijk schilderijenbestand werd toevertrouwd aan de "Stichting tot Behoud van het Roerend Kunst- en Oudheidkundig Patrimonium in Limburg", een v.z.w. gevestigd in de gebouwen van de voormalige abdij van Sint-Truiden.

De problemen waren talrijk en complex. Vooreerst diende men er rekening mee te houden dat de meeste werken deel uitmaken van een ensemble, een interieur, een portrettengalerij. De restauratie moest bijgevolg uitgevoerd worden met oog voor elk werk an sich én voor de homogeniteit van het ensemble. De schilderijen waren meestal opgenomen in plafond- en wandbetimmering, zodat van bij de aanvang nadrukkelijk gelet werd op bepaalde technische en esthetische implicaties.

Bij hun aankomst in het atelier werden de kunstvoorwerpen onderzocht en tot in detail gefotografeerd. De meest urgente conserveringsmaatregelen werden uitgevoerd: het fixeren van de loskomende verf, de bestrijding van schimmels en houtworm. Daarna werd, o.a. met behulp van methoden uit de fysica en de scheikunde, het ontwerp voor de restauratie gemaakt en, wanneer nodig, met vakspecialisten besproken.

De houten panelen die door vocht en brandschade vervormd, gebarsten of deels verdwenen waren, werden hersteld en vervolledigd. Schilderijen op doek werden ontdaan van vroegere marouflage en zo nodig verdoekt. De beschilderde zijde werd gereinigd, de preparatie en picturale laag hersteld en geretoucheerd. Niet zelden moest worden overgegaan tot het reconstrueren van door vuur of water vernielde partijen, aan de hand van oude fotodocumenten.

In 1632 kreeg landcommandeur Edmund Huyn van Amstenrade (1605-1634) toestemming om de oude kerk die op een vochtige, drassige ondergrond was gebouwd, af te breken. (De resten van de fundamenten kan men zien in de bloementuin). Volgens een document uit 1642 werd de kerk in 1633 afgebroken. Het terrein werd geëffend en verhoogd en het volgende jaar startte de bouw van de huidige kerk en galerij.

Huyn van Amstenrade mocht echter de voltooiing niet beleven. Hij overleed op 9 april 1634. Zijn verre verwant en opvolger Godfried Huyn van Geleen, keizerlijk veldmaarschalk, bracht het werk tot een goed einde. Op 12 september 1638, de zondag na Onze-Lieve-Vrouw-geboorte, werd de kerk ingewijd.

De kerk heeft grote spitsboogvensters en forse steunberen en sluit via sacristij en toren aan bij de gebouwen van het neerhof. Een horizontale verbinding in de vorm van een lijst van tufsteen, een zachte mergelachtige kalksteen, loopt door in de muur van het kerkgebouw en de boerderijgebouwen. De steunberen, die rusten op een zware, grijze hardstenen sokkel, geaccentueerd door geelkleurige mergelblokken, verdelen het kerkschip in vijf traveeën. Daarvan vormt de vijfde een pseudo-transept, niet dieper dan de uitsprong van de steunbeer zelf. Tussen de steunberen boven de eenvoudige, grote spitsbogige vensteropeningen, bevinden zich vier medaillons met het kruis van de Duitse Orde, een mans- en een vrouwenbuste en het wapen van bouwheer Huyn van Geleen.

Bij de kerk sluit een galerij met Toscaanse zuilen aan. Op sluitstenen zijn het wapen van Huyn van Geleen en het jaartal 1635 zichtbaar. Oorspronkelijk was dit een overdekte wandelgalerij, die uitkeek op de vormelijke bloementuin.

Een 18e-eeuwse gedetailleerde beschrijving van de verdwenen bovenbouw vermeldt dat de nog bestaande trap, vertrekkend onder de galerij, leidde naar het doksaal en aan de andere kant naar een reeks kamers en zolders van het vier verdiepingen tellende gebouw. Zij werden toen gebruikt voor dienstboden; aanpalende ruimten dienden als opslagplaats. Een aardbeving richtte heel wat schade aan en deed de bouw barsten. De bovenbouw zou later verdwijnen en de galerij werd dichtgemetseld. De ruimte voor de kerk en galerij was gescheiden van de hoevegebouwen door een houten staketsel en een groen geschilderd hekken. Aan de zijde van de kerk lag een grasperk omzoomd met dennebomen.

Het altaar van Onze-Lieve-Vrouw (heraldisch rechts) draagt de vaderlijke kwartieren van Huyn van Geleen, Huyn-Machereel, Groesbeek-Goer. De moederlijke kwartieren Bocholtz-Vinck, Wittenhorst-Weze sieren het Blasiusaltaar. Adellijke afkomst was immers een van de voorwaarden om te kunnen toetreden tot de Duitse Orde. Aan deze regel werd strikt de hand gehouden. Ten tijde van de bouw van de kerk diende de kandidaat acht adellijke kwartieren voor te leggen, vier van vaderszijde, vier van de familie van de moeder. Zo bewees hij dat zijn acht overgrootouders van rechtmatige adel waren.

De echtheid van de kwartieren werd voor de ridderslag door adellijke getuigen onder ede bevestigd. Vanaf 1671 waren 16 adelkwartieren vereist. Het hoeft geen betoog dat de Duitse Orde een steeds selectiever oudadellijk gezelschap werd... Vooraan rechts in de muur van de middenbeuk bevindt zich de gedenkplaat van Von Rochau, beschermeling van landcommandeur von Bocholtz, getooid met de 16 adellijke kwartieren van zijn voorouders. De schilderijen boven de zijaltaren hadden oorspronkelijk eveneens een barokke omlijsting. Ze werden tijdens de brand uit het kasteel gered. Na restauratie hangen ze terug op hun oorspronkelijke plaats.

Boven het linker zijaltaar hangt een 17e-eeuwse Kruisafneming toegeschreven aan Caspar de Crayer. Het doek boven het altaar rechts laat zien hoe Sint-Joris van de aartsengel Michaël de lans ontvangt waarmee hij de draak verslaat. Het is van dezelfde meester. Sint-Joris, overwinnaar van de draak die het Kwade symboliseert, werd als patroon van de ridders door de Duitse Orde bijzonder vereerd, samen met de Heilige Maagd en de Heilige Elisabeth van Thüringen. De twee doeken illustreren het tweeledige karakter van de Orde: de strijd voor het geloof als ridderorde en de caritatieve taak als hospitaalorde.

De bouw van de kerk van Alden Biesen was, zoals hoger reeds werd gezegd, voltooid in 1638. Als herinnering werd boven de kleine toegangsdeur onder het doksaal een gebeitelde steen aangebracht. Op 12 september 1638 werd het bedehuis plechtig ingezegend door Z.E.H. Hendrik, wijbisschop van Luik, onder paus Urbanus VIII, keizer Ferdinand II, grootmeester Johann Kaspar von Stadion (1627-1641) en de prins-bisschop van Luik.

De noordkant van het buitenhof aan de Maastrichter allee maakt een zeer gesloten en stoere indruk. Hij werd gebouwd ten tijde van de Dertig- en Tachtigjarige Oorlog toen rondtrekkende soldaten het prinsbisdom onveilig maakten. Bilzen werd op 16 maart 1636 door de Kroaten van de beruchte Jan van Weert verwoest. Tongeren viel op 8 juni van dat jaar in de handen van Piccolomini en de hertog van Lotharingen. Biesen zelf kon slechts door het betalen van een sauvegarde groot onheil afwenden. De noordfaçade van de kerk heeft een heel ander karakter. De rijke barokke in- en uitzwaaiende krulgevel, de versieringen met o.a. het wapen van bouwheer Huyn van Geleen en het jaartal 1637, maar vooral de prachtige Madonna staande op de maansikkel, veruitwendigen hetzelfde triomfalisme als het kerkinterieur. De langgerekte bouw van de voormalige oranjerie en paardestallen verbindt het kerkgebouw met de poorttoren en het gasthuis.

Hongerigen spijzen, dorstigen laven, naakten kleden, doden begraven, reizigers herbergen, zieken troosten en gevangenen bevrijden waren de zeven christelijke werken van barmhartigheid, die de Duitse Ordebroeders en -priesters dienden te beoefenen. De Orde heeft steeds "Helfen und Heilen", helpen en helen, als devies gevoerd. Ze heeft dit in Alden Biesen in concrete daden vertaald. De in de Franse tuin opgegraven funderingen laten veronderstellen dat bij de vroegere kerk een ziekenzaal aansloot. Het huidige gasthuis werd kort na 1600 vermoedelijk door Huyn van Amstenrade gebouwd.

In een gasthuis of godshuis werden pelgrims, reizigers, behoeftigen, bejaarden en zieken opgevangen en verzorgd. Ongeveer een eeuw later liet von Schönborn het Neue Spital, later apostelhuis genoemd, oprichten naast de poort van de hoofdingang. In deze twee gebouwen werden de caritatieve taken van de orde gecentraliseerd. Het hospitaal of gasthuis zorgde via belangrijke eigen fondsen voor het levensonderhoud van vierentwintig "portionisten" of huisarmen. Zij kregen porties wit brood, mik, haring, raapzaad, erwten, spek, afgeroomde melk en ook lakens. Bovendien verdeelde de gasthuismeester brood onder andere behoeftigen en bedelaars nadat zij de Heilige Mis hadden bijgewoond. In 1662 werd 353 malder rogge gebakken en uitgedeeld, goed voor 10.943 broden of 21.889 porties van vier pond. Het valt moeilijk te berekenen hoe belangrijk deze uitgaven voor armen- en ziekenzorg waren binnen het totale budget van het huis. Ze waren in ieder geval niet gering. Het huidige gasthuis houdt het werk van barmhartigheid - de dorstigen laven - in ere.

In 1795 werden de Oostenrijkse Nederlanden en het prinsbisdom Luik bij de Franse republiek ingelijfd. Landcommandeur Fransjan Nepomuc, baron van Reischach, nam de wijk. Alles wat naar de feodale samenleving verwees moest verdwijnen, zeker een kerkelijk en adellijk goed als de landcommanderij.

Alden Biesen en de toebehorende eigendommen werden in 1797 verkocht aan de meestbiedende: ex-burgemeester Willem Claes uit Hasselt. Hij maakte van het kasteel zijn familieresidentie en verpachtte boerderij, dienstgebouwen en landerijen. Toen de man in de Hollandse tijd financiële problemen kreeg, werd het kasteelcomplex de inzet van een loterij die hij organiseerde en die hij door een samenloop van omstandigheden en met enige handigheid zelf won.

Alden Biesen bleef familiebezit van Willem Claes' afstammelingen tot 1971. Eigenaar jonkheer Armand Roelants du Vivier leidde er een teruggetrokken en sober bestaan. Door verwaarlozing en onmacht takelde het eens zo trotse bouwwerk snel verder af. Toen gebeurde het drama! Op maandag 8 maart 1971 werden bezoekers verwacht. Er zou gepraat worden over een eventuele aankoop van het goed door de Belgische Staat. De eigenaar wilde op die koude winterdag zijn gasten "warm onthalen". Hij liet vuren aansteken in de open haarden van het kasteel, vergetend dat sommige in geen jaren meer waren gebruikt. Een schouwbrand bereikte het dakgebinte en het vuur verspreidde zich over daken en zolders in het ganse gebouw.

De brandweer kampte met watergebrek. De dorpsbewoners redden uit de brand wat ze konden, zoals een aantal waardevolle portretten en schilderijen. Tegen de avond restten er van de waterburcht slechts zwartgeblakerde muren en rokend puin. Alden Biesen had in de zeven en een halve eeuw van haar bestaan nooit zo'n troosteloos dieptepunt gekend. Wie met het lot van Alden Biesen begaan was, vreesde voor het definitieve einde...

In de geschiedenis van de bouwkunst wordt er dikwijls op gewezen dat, in tegenstelling tot de vakkennis die bij de bovenbouw tot uiting komt, er vroeger en vooral in de 16e eeuw zo weinig aandacht werd besteed aan de onderbouw en dat er zelfs in vele gevallen grof werd geknoeid. Dit geldt ook voor de funderingen van schuren, koestallen en woning rond de voorburcht en het neerhof van Alden Biesen.

Om de stabiliteit van de gebouwen te verzekeren werd een constructie gebouwd met behulp van een aantal palen van gewapend beton tot op een diepte van circa 15 meter. De fundering van het kasteel daarentegen, is wél degelijk uitgevoerd met heipalen, funderingsbalken en vloeren in hout. Ronde heipalen van 20 cm doormeter in eikehout en met een gekapte punt, werden circa 7 meter in de grond gedreven. Waarschijnlijk werden deze niet op stuit geheid, gezien de zeer variërende diepte van de dragende zandlaag. In hoofdzaak werd er gebouwd op palen die door hun kleefkracht in de grond de nodige weerstand boden. Verder werden de paalkoppen verbonden met schuine, op de funderingslijn liggende balken, waarop dwarsliggende dikke houten platen de toekomstige bouwvloer van de funderingsmuur vormden.

De verbouwingswerken en vooral de gevelaanpassingen uit de 16e en 17e eeuw waren, met name tegen de zuidgevel, zonder verbinding en op onvoldoende diepe funderingsvoeten gemetst. Naar alle waarschijnlijkheid zijn deze houten funderingen door verlaging van het waterpeil aan de lucht blootgesteld en verrot, met het gevolg dat deze nieuwe gevelhuid verzakte, wat ernstige scheuren en verweringen veroorzaakte. De afgezakte gevelhuid met vensteropeningen werd zorgvuldig afgebroken en opnieuw gemetst met de nodige verbindingen en gefundeerd op zolen in gewapend beton, geschraagd door consoles en geankerd in de bestaande funderingsmuren.

Metselwerk

De oorspronkelijke muren zijn gebouwd met handgemaakte bakstenen in klei uit de streek en de plinten, deur- en raamomlijsting in Naamse kalksteen. Al de nog bestaande muren waren zwaar beschadigd door verwering en verzakkingen. Ze droegen ook de sporen van onoordeelkundige verbouwingen. Vooral voor de buitenwand van de herstelde muren werd recuperatiemateriaal o.a. oude bakstenen uit het Limburgse Maasland, aangewend.

De vervanging van zwaar beschadigde kalkstenen was dankzij de nog uitgebate steengroeven in de provincie Namen, geen probleem. Voor de herstelling van het metselwerk in mergel werden blokken uit de streek van het Nederlandse Valkenburg gebruikt. De uitspringende lijsten, blootgesteld aan snelle verwering, zijn nu gekapt uit hardere Bourgondische zandsteen.

De bestemming van Alden Biesen als cultureel centrum werd bepaald door een in 1972 geïnstalleerde bestuurscommissie. Zij stond voor een bijzonder ingewikkelde opgave, waarbij de studie van de toekomstige bestemming gelijke tred diende te houden met de dringende restauratiewerken. Op het einde van de jaren '70 beschikte men over de integrale bestemmingsnota en het daarop afgestemde restauratieplan. Op 24 mei 1980 bekrachtigde de Minister van Nederlandse Cultuur de plannen voor de finale bestemming van Alden Biesen. Belangrijk element in deze beleidsnota vormde de optie om Alden Biesen een ruime educatieve en vormende bestemming te geven. Men wilde de werking van het cultureel centrum niet beperken tot een welomschreven activiteit. Rekening houdend met de enorme financiële inspanningen van de overheid en de uitgestrektheid van het gebouwenbestand, achtte men bovendien de mogelijkheid tot participatie van zoveel mogelijk maatschappelijke groepen noodzakelijk.

Alden Biesen kreeg een regionale opdracht voor het verlenen van een onderkomen voor overleg, vorming en ontmoeting. De toeristische mogelijkheden moesten worden uitgebouwd via een actieve aanpak en een cultuurpedagogische begeleiding. Tenslotte adviseerde men het domein uit te bouwen tot een internationaal cultureel ontmoetings- en vormingscentrum. Die internationale opdracht werd onder meer ingevuld door het inrichten van Europaklassen voor jonge scholieren uit de lidstaten van de Europese Gemeenschap. Deze bestemming werd geïnspireerd door de internationale rol die de voormalige landcommanderij vervulde als balije van de Duitse Orde in het gebied tussen Maas en Rijn. Daarnaast vervulde het voormalige ordehuis ook een belangrijke functie voor de regio op economisch, religieus en cultureel vlak.

Jaarlijks worden van maart tot november 5 historische en/of hedendaagse tentoonstellingen ingericht. De historische tentoonstellingen behandelen meestal de geschiedenis van de regio, de landcommanderij of de Duitse Orde. Zij zijn een belangrijk hulpmiddel bij de studie van een rijk verleden dat tot op heden nog grotendeels onontgonnen terrein is. Het historisch bronnenmateriaal en de archieven van de voormalige balije Alden Biesen werden immers door de grilligheid van de Europese geschiedenis over verschillende landen verspreid. Via thematische tentoonstellingen brengt Alden Biesen geschiedkundigen samen om een welbepaald aspect van dit verleden uit te diepen, het in een tentoonstelling te visualiseren en in een catalogus vast te leggen. Voorbeelden hiervan zijn "Biesen in Bilzen"(1986); "Karel Alexander van Lotharingen. Mens, veldheer en grootmeester"(1987); "De Utrechtse balije der Duitse Orde"(1988); "Nieuwen Biesen in Alden Biesen"(1989); "De commanderij Gemert"(1990); "De commanderij Saint-André"(1991); "Achthonderd jaar Duitse Orde in Noord-West-Europa"(1992).

Hedendaagse tentoonstellingen liggen meestal in het verlengde van internationale workshops of seminaries, waarvoor befaamde gastdocenten worden aangetrokken. Aan deze buitenlandse docenten wordt de kans geboden om hun werk aan het Belgische publiek te tonen. Deze wisselwerking is niet alleen verrijkend voor de cursisten omdat zij het werk van hun docenten kunnen bestuderen, bovendien worden de cursussen op die manier opengetrokken naar het grote publiek. Geslaagde initiatieven waren de internationale kalligrafiestage met de "Internationale tentoonstelling van hedendaagse kalligrafie"(1987); een seminarie rond Deense keramiek met de tentoonstelling "Contemporary Danish Ceramics"(1988); een internationaal symposium over textielkunst met de "Internationale Textielkunst Tentoonstelling" en de "Tentoonstelling 2e internationale Betonac-prijs"(1988); workshops landschapsfotografie met de tentoonstelling "Landscape"(1989); workshops portretfotografie met de tentoonstelling "Portret"(1991); workshops hedendaags sieraad met de tentoonstelling "Beauty is a story"(1991).

Internationale organisaties zoals UNESCO, ICOMOS en de Raad van Europa bestonden reeds, maar de gedachte aan uitbreiding met een nieuwe niet-gouvernementele federatie werd gunstig onthaald. Later verleende de Raad van Europa aan de federatie een "adviserend statuut" in het kader waarvan rapporten en voorstellen m.b.t. het Europees patrimonium kunnen worden ingediend.

Sinds kort heeft die nauwe samenwerking zich ook uitgebreid tot het Europees Parlement. De voorstellen die Europa Nostra doet aan regeringen, locale overheden en andere bevoegde organisaties, over specifieke problemen met internationale draagwijdte worden haar door haar ledenorganisaties medegedeeld. In ons land geschiedt dit dank zij Belgica Nostra.

Europa Nostra gelooft vast in de kracht van het voorbeeld en richt sinds 1978 een wedstrijd in waaraan zowel regeringen, nationale of locale verenigingen, ondernemingen en particuliere bezitters kunnen deelnemen. Mede dank zij de milde sponsoring van American Express worden er door de federatie jaarlijks 5 medailles en 25 diploma's van verdienste uitgereikt, waardoor internationaal hulde gebracht wordt aan projecten die, verspreid over heel Europa, een bijzondere bijdrage geleverd hebben tot de bescherming of verfraaiing van het cultureel, architecturaal of natuurlijk patrimonium.