Antoine Wiertz - Twee meisjes of De mooie Rosine

Zo de romantiek in België één buitenissige kunstenaarspersoonlijkheid heeft opgeleverd, is dit ontegensprekelijk Antoine Wiertz. Hij werd in 1806 van geringe Frans-Waalse ouders te Dinant geboren en als uitzonderlijk begaafde jongere van 1820 tot 1829 aan de Antwerpse academie in de enthousiaste sfeer van de daar weer opbloeiende Vlaamse koloristentraditie tot schilder en beeldhouwer opgeleid.

Wie inderdaad, behalve Wiertz, is ooit zo vermetel geweest en zo hoogmoedig, zich uitdrukkelijk, in woord en gewrocht, met Michelangelo te willen meten en Rubens te willen overtreffen ? Wie schilderde miniscule landschapjes benevens reusachtige en stormachtig bewogen composities die tientallen vierkante meters groot zijn ? Wie weigerde ook maar één belangrijk doek te verkopen, onderwijl levend op de rand der behoeftigheid ? Wie nog, behalve hij, achtte zich in het midden der burgerlijke 19de eeuw, een miskend artiest, hoewel, hij amper vijfenveertig jaar oud, te Brussel kon werken in een op staatskosten speciaal voor hem gebouwd gigantisch atelier, en gehuisvest was, in een aan zijn eigen roem en œuvre gewijd museum ?

Over de ware aard van Wiertz' buitenissigheid is reeds heel wat inkt gevloeid. Enkele tijdgenoten zagen in hem een onmiskenbaar genie en later ontzegde menig criticus hem zelfs elk talent. Men had zijn menslievendheid en onbaatzuchtigheid, de zachtheid en openheid van zijn blik geloofd, men stelde zijn aanmatiging en potsierlijke trots aan de kaak.

Louis Labarre, zijn vriend, had hem in zijn levensbeschrijving als een heilige voorgesteld; Felix Regnault, een arts, benaderde hem medisch-psychologisch; Cesare Lombroso, de fysioloog, analyseerde criminologische aspecten in zijn werk...

Men noemde hem gek, men heet hem absurd: hij blijkt een romanticus, een realist, een visionair. Hij is de onderlegde technicus die vaak erbarmelijk schildert; de estheet die in brutale, groteske en zelfs platvloerse taferelen aanklagend opkomt voor armen en geslachtofferden; de atheïst, de anti-clericaal die steeds weer lucht geeft aan zijn opgezweepte godsdienstige gevoelens; de kuise, geremde, verholen of sublimerende pornograaf, de schilderende filozoof, advocaat en kroniekschrijver... Eenvoudigweg soms enkel 'schilder', was Antoine Wiertz dit alles en veel meer...

 een stelregel die hij in meer dan één opzicht zelf niet steeds volkomen in de praktijk bracht, toch is 'La belle Rosine' te zien in samenhang met oude iconografische tradities in de Westeuropese schilderkunst.

Middeleeuwse dodendansvoorstellingen - Wiertz kon er een zien in de Brusselse Zavelkerk -, Duitse gravures en schilderijen uit de renaissance, waren vroege illustraties geweest van stichtende 'Ars moriendi' - en 'Memento mori'-ideeën. Ideeën die na de hervorming uit de vele 16de- en 17de-eeuwse, met name Nederlandse 'Vanitas'-stillevens, zij het met andere beklemtoning, weer waren gaan opklinken om tenslotte, in Wiertz' tijd, echo's te wekken in talrijke droef-geestig-pessimistisch ingestelde en romantische gemoederen, die met wellust hun gedachten koesterden aan vergankelijkheid en dood.

Wiertz' 'Mooie Rosine' lijkt evenwel niet behekst door de gedachte aan de gelijkheid van jong en oud, mooi en lelijk, rijk en arm, vóór de genadeloze onvermijdelijkheid en onvoorspelbaarheid van de dood. Deze voorstelling is genuanceerder, veelzinnig: wellicht stonden Wiertz - een belezen man -, behalve Thomas a Kempis' dreigend 'Gedenk altijd uw uitersten', ook François Villons 'Je zal je schoonheid vlug verliezen' en Goethes 'Vergeet niet te leven' voor de geest. In Wiertz' overige werk treft men immers zowel uitgesproken ziekelijke en zelfs doodsmotieven aan, als idealiserende schoonheids- en levensverheerlijkende thema's, zowel onheilsprofetieën als dromen van eenvoudig aards geluk. Relativerend staat het besproken stuk tussen deze uitersten in en is ook daarom, door die dualiteit precies, een voorbeeld van de romantiek in België. Wiertz schilderde het in 1847 te Brussel, in het afgedankt fabriekspand aan de Vossenstraat dat hij als voorlopig atelier had ingericht, in afwachting van de voltooiing van zijn staatsatelier - het huidige Wiertzmuseum - en oogstte er datzelfde jaar succes mee op het Salon te Gent.

De sobere, zelfs elementair te noemen beeldopbouw, de klassieke, gerijpte en plastische, vrijwel volmaakte afwerking zullen hierzeker in niet geringe mate toe bijgedragen hebben. Het gaat meteen om drie kwaliteiten die helaas door Wiertz niet in elk van zijn overige werken werden bereikt. 'Twee meisjes', in een gladde maar verre van arme verflaag briljant uitgevoerd, is gecomponeerd op basis van twee verticalen die beantwoorden aan het tweeledige thema: het levende lichaam en het skelet. Tussen beide heerst een subtiele spanning: het uit de deemsterige atelierruimte oplichtende meisjesnaakt op de voorgrond, beheerst onaangetast het midden van de voorstelling, domineert ongetwijfeld het gehele tafereel, alhoewel het grijnzend geraamte, spaarzamer belicht, er links, veelbetekenend vanuit de hoogte op neerkijkt en in feite slechts schijnbaar minder pregnant aanwezig is.

Ook de vormgeving zet de leesbaarheid der voorstelling kracht bij: lijnvoering, modelé, licht en schaduw en stofsuggestie werden geconcentreerd op de twee gestalten en de gipsen afgietsels links onder en hebben het palet en de schildersezel, rechts, meer verhuld gelaten.

Het naakte meisje, een fascinerende synthese van Ingreske en Rubensiaanse schoonheidselementen, 'toont' haar welgevormd, sensuele lichaam binnen een trefzekere fraaie ritmiek in houding en gebaar. Haar beeltenis levert, zowel door licht- en schaduwwerking als door vorm- en stofsuggestie in lichaam en drapering, een voorbeeld van de voor de romantische visie vaak zo typische wisselwerking tussen idealiserende droom en waargenomen materialiteit.

In het ongelijke en aan excessen zo rijk oeuvre van Antoine Wiertz is 'De mooie Rosine' door dit alles ongetwijfeld een doek dat centraal staat. Het kan artistiek als een geslaagd werk worden beschouwd en door de rijke gedachteninhoud en de adekwate vormgeving meteen als een anthologiestuk, representatief voor heel wat aspecten van de Zuidnederlandse picturale romantiek.