In alle eenvoud - Fernand Léger

De tijdgenoten zijn het erover eens: Fernand Léger (1881-1955) was de minzaamheid zelve, en vrijgevig bovendien. De dichter Guillaume Apollinaire, die zich als de mentor van de kubisten naar voren had gewerkt, verklaarde ooit dat het zien van een schilderij van Léger hem blij maakte. Apollinaire heeft de Eerste Wereldoorlog niet overleefd en hij heeft dus niet de verdere evolutie van Léger meegemaakt, maar zijn bewering blijft steekhouden. De schilderijen van Léger stralen optimisme en blijmoedigheid uit. Zij zijn ook meteen herkenbaar: het onderwerp – mensen meestal – wordt frontaal voorgesteld, een beetje hoekig, eenvoudig op het naïeve af, stevig omlijnd, meteen afleesbaar. Hij is ongetwijfeld de meest toegankelijke modernist.

Fernand Léger is een kind van zijn tijd, van een ontluikende eeuw vol technische wonderen. Terwijl vroegere generaties inspiratie vonden in de natuur, genieten de jonge kunstenaars van de stedelijke omgeving en haar talloze verlokkingen. Niet voor niets stond de wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs in het teken van de elektriciteit. De prille twintigste eeuw beleeft de doorbraak van de stadsverlichting, nieuwe transportmiddelen zoals auto, trams en metro, de ontluikende luchtvaart opent nieuwe perspectieven. Blinde muren zijn niet meer blind: in grote letters en helle kleuren schreeuwen ze de voorbijganger reclameboodschappen toe. Het spektakel is in de straat en het programma verandert onophoudelijk. Geen beter uitzichtpunt dan het caféterras om ervan te genieten. En dan zijn er nog de andere vormen van collectieve emotie: theater, musichall, circus, sportevenementen en – de nieuwkomer in het rijtje – de film.

Nieuwe tijden vragen nieuwe uitdrukkingsvormen. Fernand Léger vindt die in het kubisme, tot grote voldoening van Apollinaire. Al vlug legt hij eigen klemtonen, zoals het invoeren van heldere kleuren, iets waar de meeste kubisten minder oog voor hebben. Voor hem is kleur levensnoodzakelijk: zij versterkt en verruimt het gevoel van energie, van vreugde en gezonde wedijver. Hij kijkt op naar Cézanne, omwille van zijn vereenvoudigde volumes en naar Douanier Rousseau voor zijn onweerstaanbare charme. Het is een beetje het samengaan van hart en verstand. Dat inspireert hem tot een merkwaardige vergelijking: “Een werkman zou geen stuk durven af te leveren dat niet af is, schoon en glanzend. […] Een schilder moet een vlekkeloos afgewerkt schilderij afleveren. […] Er zijn werklieden en ingenieurs. Rousseau is een werkman, Cézanne een kleine ingenieur.”

Met die positieve boodschap treedt hij in 1945 toe tot de Franse communistische partij. Hij wordt er met open armen ontvangen en geniet er zeker de steun van een andere (gewezen) avant-gardist: Louis Aragon. Net als tal van kunstenaars (Picasso, Magritte) moet hij vlug ervaren dat de invulling van een volkse boodschap binnen een arbeiderspartij niet zo vanzelfsprekend is als hij zelf gedacht had. De partij is een onverzettelijke voorstander van het socialistisch realisme, met als enige toegeving de naamgeving: ‘nouveau réalisme français’. Zij gaat voor werken waarin de arbeid wordt verheerlijkt of het onrecht de arbeidersklasse aangedaan in geuren en kleuren wordt uitgebeeld. Niet Légers stijl, die zich bovendien nog meer onpopulair maakt door opdrachten met religieuze inslag aan te nemen, zoals de aankleding van kerken of kapellen, waaronder bij ons de kapel van de Mardasson in Bastogne. De partij durft hem niet openlijk af te wijzen. Zij pakt wat graag uit met  grote kunstenaars zoals Picasso, Matisse of Léger om haar vredesboodschap uit te dragen, maar binnenskamers wordt hij met de nek bekeken. Aragon kan nog enigszins de schade beperken, al zal hij zich pas lovend over Léger uitlaten na diens dood in 1955.

Volks is Léger alvast, maar een proletarische kunstenaar is hij allerminst. Hij draagt de arbeider een warm hart toe, maar die sympathie kent geen exclusieve, zij geldt het ganse volk. Tegen zijn persoon kon ook niets worden ingebracht. Léger heeft nooit zijn afstamming van Normandische boeren afgezworen, bovendien heeft hij zijn plicht als frontsoldaat met de grootste vanzelfsprekendheid vervuld. Een toonbeeld voor de arbeidersklasse? Een tentoonstelling van zijn werk in de Renaultfabriek wordt niet goed onthaald. De fabrieksarbeider herkent zich niet in zijn goedmoedige, passieloze figuren. Spijtig, maar misschien voorspelbaar. Léger heeft er nooit echt om gemaald. Hij is niet de kunstenaar van een segment van de bevolking. Zijn sympathie is universeel, in alle eenvoud.