Afscheid en dood - Topstukken in mineur

De klassieke vrouwenfiguur van Van Poucke lijkt wel een nichtje van de twee treurenden die Matthijs Kessels (1784-1836) bedacht voor de grafmonumenten van Jan Frans Jozef en Delia Maria Josepha de Vinck in de Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk in Wuustwezel. Zij zitten bovenop twee epitafen. Net als bij Palfijn gaat het om grafmonumenten waarin zich de stoffelijke resten niet bevinden. De Maastrichtse Kessels was een bekendheid in zijn tijd en had een internationale carrière. Zijn gestileerde sculpturen ademen serene smart. Het zijn de enige neoclassicistische voorbeelden van zijn hand in Vlaanderen.

Een verschrikkelijk levenseinde

Kunstliefhebbers kijken doorgaans met veel bewondering naar het gedetailleerde interieur van de gotische kerk en de vele handelingen, mensen en de occasionele hondjes, naast de zieltogende, gekruisigde Christus in Rogier van der Weydens (ca. 1400-1464) Retabel met de zeven sacramenten. De kern van het verhaal, naast de opvoering van de kerk als instituut, is nochtans de dode man aan het kruis, tegen de gewelven aan, reikend naar de hemel en zijn vader. Maria en de andere figuren zijn erg aangedaan. Het is Van der Weydens visitekaartje als meester van de emotie, met lichamen die lijden en compassie uitdrukken en gezichten vertrokken van pijn. Rechts in een zijkapel krijgt een stervende man het laatste sacrament, het heilig oliesel, toegediend. Zijn gelaat is precies een echo van dat van Christus.

Het leven van de Mechelse schilder en beeldhouwer Rik Wouters (1882-1916) is kort en woelig, de aanloop naar zijn beste jaren in armoede gehuld. Zijn zoektocht naar de ideale schildermethode verloopt moeizaam. De beweging en het echte, ongefilterde leven biologeren hem. In Brussel gebeurt het allemaal. Het is een vrijhaven voor de avant-garde. Wouters zit er op een romantische kunstenaarskamer boven café La Rose du Midi, dicht bij de academie. Even gaat het hem voor de wind, zowel in de kunst als in de liefde, maar niet lang daarna gaat het licht onverbiddelijk uit. 

In 1914 wordt hij onder de wapens geroepen en moet hij naar het front. Hevige hoofdpijn verwordt tot kaakbeenkanker. Zijn vrouw Nel overtuigt hem om een zelfportret te maken “opdat het ons later, na zijn genezing, zal herinneren aan onze beproevingen”. In het vlekkerige Zelfportret met de zwarte ooglap neemt Wouters zo goed als afscheid van het leven. De gordijnen achter hem doen denken aan de barokke staatsieportretten van Van Dyck, de stijl is vloeiend en de lichte kleuren contrasteren sterk met de macabere realiteit. Wouters sterft op elf juli 1916 aan de gevolgen van zijn ziekte.

Constant Permeke (1886-1952) maakte een soortgelijk testamentair schilderij. Op drie mei 1948 sterft zijn vrouw Marietje. Het afscheid is zijn relaas: hij in het donker, zij in gebroken wit. Hij blijft achter in de donkere schaduw die de dood achterlaat. Zij verwisselt het tijdelijke met het eeuwige. Met dit werk neemt Permeke afscheid van zijn kunstenaarsleven en zijn publieke bestaan. Hij sterft vier jaar later en wordt begraven naast zijn Marietje op het kerkhof van Jabbeke.

Enkel bloemen op een eikenhouten paneel blijven soms eeuwig, jeugdig fris. Ook kunst kan in het licht van de eindigheid een wel heel erg magere troost zijn, maar wel een troost.

Met Big Electric Chair uit 1971 voegde Andy Warhol (1928-1987) een nieuwe dimensie toe aan zijn zo al indrukwekkende oeuvre. Als ijkpunt van de Amerikaanse popart is het een schakel die de Europese en Belgische vertegenwoordigers van deze stroming in een historisch kader plaatst. Warhols stoel is het middel waarmee een bepaalde maatschappij ultiem beslist over leven en dood. De schimmige zeefdruk verhoogt nog de spanning van dit verontrustende beeld. Net zoals het ontbreken van enige menselijke aanwezigheid. De enige aanwezige bij deze doodsprent is de toeschouwer.

Laten we tot slot nog eens te rade gaan bij de oude meesters. Na al die eeuwen intrigeert Dulle Griet van Pieter Bruegel (ca. 1525/30-1569) nog steeds, terwijl het zijn geheimen nog lang niet heeft prijsgegeven. De plunderende en moordende troepen, de gapende hellemond, het hellevuur aan de einder. De dulle Griet bevindt zich in een (post)apocalyptische wereld, een wereld die enkel aan het brein van de kunstenaar kan ontsproten zijn. Helaas zijn er veel gelijkenissen tussen het denkbeeldige universum van de oude Bruegel en de soms al te griezelige realiteit van de eenentwintigste eeuw.