De barokarchitectuur in de zuidelijke Nederlanden

De voorgevel van deze vroegere jezuïetenkerk is een van de rijkst versierde barokgevels die ooit werden opgetrokken. In tegenstelling tot de Italiaanse laat-renaissance- en vroeg-­barokgevels, die slechts twee verdiepingen tellen, bestaat hij uit drie bouwlagen bekroond door een imposant driehoekig fronton. Ze zijn van mekaar gescheiden door kroonlijsten en lage muurpanden. De supplementaire horizontale geleding, die a.h.w. ingeschoven werd tussen de benedenverdieping en de bovenste bouwlaag, was noodzakelijk ter wille van de tribunes die boven de zijbeuken werden gebouwd. Daarom ook werden hier drie grote ramen in de gevel voorzien, in plaats van slechts één, zoals gebruikelijk.
De gevel vertoont vijf verticale traveeën, terwijl er doorgaans slechts drie worden aangetroffen. De breedste travee bevindt zich in het midden. Deze astravee wordt aan weerszijden geflankeerd door een smalle travee met daarnaast een ietwat bredere. De gevel wordt ten slotte langs beide zijden afgesloten door een torentje met een kleine koepel, dat aansluit bij de buitenste travee, zij het op een rooilijn die iets terugwijkt t.o.v. de eigenlijke gevel.
De breedtewerking van deze gevel is dan ook bijzonder opvallend. De astravee springt samen met de twee smalle traveeën ten opzichte van de twee buitenste verticale geledingen een weinig naar voren.
Deze middenpartij wordt door een imposant fronton bekroond. Zwierige vleugelstukken vertrekken van onder de kroonlijst van dit fronton en eindigen in een krachtige voluut. Ze verbinden de centrale partij met de twee buitenste traveeën.
Bijzonder overvloedig, verscheiden en weelderig zijn de siermotieven van deze gevel, waarvan bewezen is dat sommige door Pieter Paul Rubens werden ontworpen. Vermoed mag worden dat overigens ook nog andere ornamenten aan zijn creativiteit te danken zijn.

De plannen van deze voormalige augustijnenkerk dagtekenen uit 1620. Ze was in menig opzicht verwant aan de thans verdwenen Brusselse jezuïetenkerk die  in 1615 eveneens door Jacques Francart was ontworpen.
Ook de  voorgevel gelijkt zeer sterk op die van de jezuïetenkerk. Hij vertoont dezelfde drie bouwlagen die naar de top toe in hoogte en  breedte afnemen en is eveneens in drie traveeën verdeeld. Toch schijnt hij een sterkere plasticiteit te vertonen, o.m. door het aanwenden van zware, krachtige uitspringende zuilen en van gebroken frontons, waardoor hij ook een meer barok uitzicht verkrijgt.
De volutes die de astravee met de zijtraveeën verbinden, vertonen evenwel nog niet de machtige 'Rubeniaanse' zwier, die de vleugelstukken van de gevel van de Sint-­Carolus-Borromeuskerk te Antwerpen kenmerkt. De augustijnenkerk bevond zich oorspronkelijk op de plaats waarop het De Brouckèreplein is aangelegd. Bij de afbraak van de kerk in 1893 werd de gevel overgebracht naar de Baljuwstraat te Elsene, waar hij  opnieuw werd opgericht om als voorgevel te dienen voor de kerk van de Heilige Drievuldigheid.

Deze kerk maakte oorspronkelijk deel uit van het jezuïetencollege te Brugge. De opbouw ervan werd in 1619 aangevangen, doch ze werd eerst in 1644 gewijd. Alhoewel Pieter Huyssens de plannen tekende terwijl hij nog druk bezig was met de bouwwerken van de Antwerpse jezuïetenkerk, vertoont het interieur van de Sint-Walburgakerk veel meer verwantschap met dat van de thans verdwenen jezuïetenkerk te Brussel,  een ontwerp van Jacques Francart (1583-1651). Dit komt vooral tot uiting in de Toscaanse zuilen en het hoofdgestel dat telkens boven de bogen een cartouche draagt. Alleen de ornamenten die de gordelbogen versieren  zijn zeer verwant met de plastische, barokke siermotieven aan de binnenzijde van de  poort en in de zijkapellen van de Sint-Carolus-­Borromeuskerk.
De halfronde  vorm van deze brede bogen neutraliseert ook enigszins het gotisch uitzicht van de kruisribben en domineert de gewelven. Kort oplopende pilasters die als steun dienen voor de gordelbogen en die telkens tegen de wand, precies boven de zuilen en boven het naar voren uitspringende lijstwerk van het hoofdgestel werden aangebracht, versterken nog het  evenwicht van de halfronde vorm. Dit nieuwe element, dat in de Brusselse jezuïetenkerk nog ontbrak, liet toe om de aanzetten van de gordelbogen en van het kruisribgewelf iets hoger te plaatsen. Hierdoor kwam tevens een groter wandoppervlak voor de ramen vrij en kon er meer licht in de ruimte vallen. Opmerkelijk is dat Jacques Francart in de Begijnhofkerk te Mechelen, die precies in hetzelfde jaar werd ontworpen, tot een gelijkaardige oplossing kwam, maar de ramen niet tot boven het hoofdgestel liet doorlopen. 

Deze voorgevel getuigt door zijn driedeligheid alleen reeds van een grote originaliteit.
De twee zijbeuken kregen elk een afzonderlijke, doch gelijkvormige  topgevel.
Beide zijgevels staan los van de hoger uitspringende gevel van het middenschip. Deze driedeligheid is te verklaren uit het feit dat het gebouwwerd opgericht op de grondvesten van een vroegere, gotische  kerk, die tijdens de godsdiensttroebelen in de 16e eeuw werd vernield. De breedte van de zijbeuken wettigde een afzonderlijke ordonnantie van de zijgevels.

Het front van deze gevel werd opgedeeld in grote rechthoekige bakstenen muurpartijen, omkaderd door brede witstenen horizontale en verticale banden. 
In dit opzicht doet de architectuur nog enigszins traditioneel aan. De barok manifesteert zich wel in de poortomlijsting, bekroond door een nis die werd ingeschoven in een driehoekig gebroken fronton en geflankeerd door volutes. 
Ook het dynamisch verloop van de vormen van de bovenste bouwlaag, met haar halfronde top en met de brede banden van de inzwenkende vleugelstukken, is duidelijk barok. Dit geveltype, dat vrij vlak is gehouden en waarin een picturaal effect werd bereikt door het aanwenden van kleurige materialen, kende vrij veel navolging in Brabant: o.m. de gevel van de abdijkerk te Averbode. 

Deze kerk is de laatste die door Jacques Francart werd opgetrokken. De werken vingen aan in 1629, het jaar waarin men ook de Sint­-Walburgakerk te Brugge begon te bouwen. Het gebouw werd eerst in 1638 voltooid. De naam Lucas Faydherbe (1617-1697) wordt eveneens als ontwerper vernoemd, maar zijn aandeel schijnt vooral betrekking te hebben gehad op het beeldhouwwerk, voornamelijk van de voorgevel. 
In plaats van slanke Dorische of Toscaanse zuilen, die doorgaans voorkomen in vroeg­barokke kerkgebouwen, werden hier pijlers aangewend met ertegen geplaatste gegroefde pilasters, bekroond met rijkversierde Corinthische kapitelen. 
Daarboven bevindt zich een doorlopend hoofdgestel, met telkens boven de pilasters krachtig naar voren uitspringend lijstwerk. Hierdoor wordt het bouwlichaam van het schip op een harmonische wijze geritmeerd. Dit ritme wordt boven de uitspringende delen van het hoofdgestel telkens tegen de wand voortgezet door kort oplopende pilasters, die zowat de vorm van een sokkel aannemen. Ze fungeren als steunen voor de brede, halfronde gordelbogen. Langwerpige muurpanden, waarin schilderijen voorkomen en die aan de bovenzijde voorzien zijn van lijstwerk verbinden de pilasters onderling. 
Door het toevoegen van pilasters slaagde Jacques Francart er in de aanzet van de gewelven iets hoger te plaatsen dan in de jezuïetenkerk te Brussel. Op die manier kon hij het spitsboogeffect van het kruisribgewelf neutraliseren. Dank zij de halfronde gordelboog en de vrij vlakke gewelven, waarvan kruisribben nagenoeg een halfrond verloop vertonen, wordt de bovenste geleding in harmonie gebracht met de onderliggende, meer uitgesproken 'Romeinse' structuur, waarin de rondbogen van de arcaden het ritme aangeven. In het koor, waar de aanzet van het gewelf iets lager gelegen is, komt de gotische structuur evenwel duidelijk tot uiting. In dit opzicht is het ontwerp van Pieter Huyssens (1577-1637) voor het koor van de Sint-Walburgakerk te Brugge beter geslaagd.

De uitzwenkende rooilijn van de voorgevel is uitzonderlijk voor de zuidelijke Nederlanden. In de Italiaanse en Zuidduitse barok komt een golvende rooilijn evenwel frequent voor. Gaetano Matteo Pizzoni was overigens afkomstig uit Italiaans Zwitserland. Ook de koepel boven de viering is typisch Italiaans van allure. 
Ondanks enkele barokelementen werd de gevelordonnantie reeds streng classicistisch opgevat.

De sterk plastisch uitgewerkte voorgevel van deze voormalige jezuïetenkerk is, samen met die van de Sint-Carolus-Borromeuskerk, de rijkst versierde die de eeuw van de barok in de zuidelijke Nederlanden heeft voortgebracht. Veel decoratieve  elementen, zoals de zwierige vleugelstukken die de astravee met de smallere zijtraveeën verbinden en in een voluut of krul  eindigen, de talloze kandelaars, de festoenen en de gebeeldhouwde friezen herinneren overigens aan het plastisch decor van de façade van  de Sint-Carolus-Borromeuskerk.
Hier bleef het aantal traveeën  echter tot drie beperkt. Structureel beantwoordt de gevel van de Sint-Michielskerk veeleer aan het uitzicht dat de gevel van de verdwenen Brusselse jezuïetenkerk moet hebben getoond. Hij is  ook verwant aan die van de Saint-Loupkerk te Namur. Van deze laatste onderscheidt de Leuvense gevel zich nochtans door een meer bescheiden toepassing van het bossagewerk aan de zuilen, door een bredere elegantie in de verhoudingen en een grotere rijkdom aan versieringen.
Bijzonder  opvallend is de opwaarts strevende beweging die deze naar boven toe geleidelijk versmallende voorgevel kenmerkt. Die dynamiek beantwoordt trouwens aan  de ook in het interieur merkbare gotiserende tendens. De ornamentiek zwelt naar boven toe in uitbundigheid aan; dit feestelijk crescendo bereikt een triomfantelijk hoogtepunt in de attiek, waar onrustig gedrapeerde en bazuinblazende engelen een cartouche vasthouden met Jezus-monogram. Dit  laatste is een aanduiding dat de kerk voor de jezuïetenorde werd opgetrokken.
Opvallend in dit interieur is de gotiserende verticaliteit die sterk wordt beklemtoond door de zeer hoge zuilen en het gotisch kruisribgewelf. Tegelijk treft echter ook de grote rijkdom aan barokversieringen zoals de met festoenen behangen Ionische kapitelen en de sterk geprofileerde kroonlijst, beladen met talrijke ornamenten. Boven de viering was een hoge koepel voorzien. Hij werd nooit uitgevoerd. De koepelaanzet (de tamboer) is nog zichtbaar, de koepelopening werd eenvoudig weg met planken vlak afgedekt. 

De structuur van de gevel - drie traveeën, drie bouwlagen bekroond door een driehoekig fronton - beantwoordt aan die van de verdwenen Brusselse jezuïetenkerk. Ook in het interieur werd de structuur en de vormgeving van de verdwenen Brusselse jezuïetenkerk nagevolgd. De verschillende marmersoorten herinneren nochtans enigszins aan de oorspronkelijke rijkdom van de Sint­-Carolus-Borromeuskerk te Antwerpen. Bepaald nieuw is dat ook de zuilen en pijlers binnen de kerkruimte van bossage werden voorzien. Het gewelf boven de middenbeuk is, op de kleinere gewelven in de zijkapellen van de Sint-Carolus-Borromeuskerk na, het enige tongewelf voorzien van steekkappen boven de ramen, dat voorkomt in de kerkelijke barokarchitectuur van de zuidelijke Nederlanden. De vergulde siermotieven vertonen merkwaardig genoeg weinig verwantschap met de 'Rubeniaanse' versieringen in de Sint-Carolus­Borromeuskerk. Ze verwijzen eerder naar prenten die naar ontwerpen van Jacques Francart (1583-1651), in diens boek 'Livre de Cartouche' (1622) worden afgebeeld. 

De Mariakapel werd pas vanaf 1622 opgetrokken, na voltooiing van de kerk. Ze werd bekostigd door de familie Houtappel, naar wie ze soms ook Houtappelkapel wordt genoemd. Vele Antwerpenaars houden het echter bij de benaming Rubenskapel. Niet zonder reden overigens, daar het overvloedig gebeeldhouwd decor waarschijnlijk helemaal door hem werd ontworpen. Alleszins staat vast dat het barokke stenen gewelf uitgevoerd werd naar een tekening van de grote meester. Gezien de eenheid en continuïteit die de ornamentiek van deze kapel in haar geheel vertoont, lijkt het wel waarschijnlijk dat ze inderdaad grotendeels door Pieter Paul Rubens werd geconcipieerd. De barok openbaart zich hier bijzonder weelderig, zowel door de rijkdom van de vormen, als door de kostbare marmersoorten die voor de uitvoering gebruikt werden. 

Zoals in de veel kleinere begijnhofkerk te Mechelen, werden in dit diep uitgewerkte koor in plaats van zuilen, forse pijlers aangewend, voorzien van Corintische kapitelen, die tot onder het krachtig aangegeven hoofdgestel doorlopen. Daarboven werden in de halfronde muurvlakken omlijste ramen ingewerkt. Boven elke pijler en ieder vooruitspringend gedeelte van het hoofdgestel, nemen brede halfronde gordelbogen hun aanloop. Ze zijn van siermotieven voorzien, die aan het decor van de Sint-Carolus-Borromeuskerk herinneren. Elke travee is overdekt met een gotisch kruisribgewelf, hetgeen trouwens typisch is voor onze barokarchitectuur. Het geheel getuigt van een werkelijk 'Romeinse' plechtstatigheid. Ongetwijfeld hebben de architecten van de grote barokke abdijkerken, die later in onze gewesten werden gebouwd, zich in mindere of meerdere mate op die grandioze kerkruimte geïnspireerd. 

Nadat het koor van deze kerk voltooid was, werd in 1668 met de centrale aanleg begonnen van het gedeelte voorbehouden aan de gelovigen. Hier deden zich evenwel moeilijkheden voor: enkele pijlers en kleine gewelven stortten in. Misschien werd hierdoor afgezien van de plannen om een koepel op te trekken. Er werd toen geopteerd voor vier hoog uitspringende zijarmen, waartussen vier lagere kwartronde muren gemetseld werden, zodanig dat het geheel de indruk wekt op een cirkelvormige plattegrond te zijn opgetrokken. In de plaats van een koepel kwam in het midden een groot stervormig kruisribgewelf dat op vier zware pijlers rust. 
Ondanks het verschil in grondplan van het langwerpig koor en de westelijke centraalbouw ging de eenheid van het gebouw niet verloren door het feit dat de wanden en steunen in de beide ruimten op dezelfde wijze geleed zijn door middel van gelijkvormige pilasters. Zoals dit in de meeste barokkerken wel het geval is, schragen deze pilasters geen doorlopend hoofdgestel, maar veeleer slechts de naar voren uitspringende delen ervan. Van hieruit nemen zowel de gordelboog als de kruisribben van het gewelf hun aanloop. Het doorbreken van het hoofdgestel gaf de mogelijkheid om in het koor de ramen groter te maken. Dit indrukwekkend kerkinterieur vertoont dan ook een verrassend grote helderheid. 

De Toscaanse zuilen die de rondbogen schragen, gelijken sterk op die welke voorkwamen in de verdwenen jezuïetenkerk te Brussel en ook op die van de Sint­-Walburgakerk te Brugge, welke overigens op ditzelfde Brusselse voorbeeld waren geïnspireerd. De cherubijnenkopjes herinneren aan die welke in de Brusselse Sint­-Michielskerk op de boogvelden tussen de rondbogen voorkomen. De architect heeft dit plastisch motief hier evenwel op een grotere schaal uitgewerkt. Dit deed hij ook met de cartouches boven het midden van de rondbogen, die hij niet meer als een toevoegsel opvatte, maar in de compositie van het hoofdgestel inpaste. Nieuw is wel dat het lijstwerk aan de bovenkant lichtjes opwelft, waardoor een sierlijke ritmische beweeglijkheid aan het hoofdgestel werd verleend. 
Ondanks de weelderige barokornamentiek, blijft de gotische structuur van het gebouw merkbaar in de opvallende verticaliteit die dit interieur kenmerkt. 

Deze zeer monumentale kerk werd ontworpen door de jonge norbertijn Gilbert van Zinnicq. Met de bouwwerken werd een aanvang gemaakt in 1660, het jaar van zijn  overlijden. In 1662 was het enorm groot koor, nodig voor de officies, reeds voltooid. Waarschijnlijk werd kort daarna begonnen met het  optrekken van het schip dat evenwel na het onderbreken van de werken in 1698 nooit werd verder gebouwd. In het langwerpig grondplan is  een brede dwarsbeuk ingeschoven, die boven de viering een koepel draagt. 
Deze mooie koepel steunt op met zwevende engelen versierde pendentieven. De gebruikte materialen zijn hout en pleisterwerk. Hierdoor werd de in de zuidelijke Nederlanden minder beheerste techniek voor het metselen van stenen koepels omzeild.
Alhoewel het schip  onvoltooid bleef, geeft de binnenruimte een grootse indruk. Van een indrukwekkende monumentaliteit zijn de hoogoplopende pijlers, waartegen soms driekwartronde zuilen aanleunen. Ze  schragen een krachtig uitspringend hoofdgestel. Zoals gebruikelijk in de Zuidnederlandse barokkerken, werd ook hier de ruimte  overdekt met een gotisch kruisribgewelf, per travee (hier: gewelfvlak tussen twee gordelbogen) gescheiden door brede halfronde gordel bogen.

Afgezien van de onderbouw met zijn vier kelderpoortjes en de 18e-eeuwse toegevoegde trap, beantwoordt de gevel van deze voormalige gevangenis in algemene trekken aan de nochtans meer decoratief uitgewerkte façade van het kasteel Beaulieu te Machelen. Een schilderachtig effect wordt bereikt door de afwisseling van baksteen en natuursteen. Ook rechts van dit gebouw bevindt zich een merkwaardige barokgevel (nr. 46): die van het 'Parochiehuis' (1663-1664), ontworpen door de bouwmeester Pieter van Beerleere uit Gent, bijgestaan door Lucas Faydherbe. Ook het 'Landhuis' (nr. 43), waarvan de voorgevel in 1637 werd opgetrokken, verdient bijzondere aandacht. 

In 1665 werd de eerste steen van deze kleine kerk gemetseld. De plattegrond vertoonde zowat de vorm van een klaverblad. In de 19e eeuw werd ze vergroot en van een schip voorzien. 
Boven de viering bevindt zich een gracieuze koepel, waarboven in het midden een elegante lantaarn opschiet. De koepel wordt onderaan rondom omlijst door een sierlijk hoofdgestel dat op acht consoles steunt en waaruit naar boven toe versmallende, geblokte, pilastervormige ribben opschieten die de ronding onder de lantaarn schragen. Verder steunt de koepel op vier pendentieven, waarin zich zwierig gedrapeerde engelen bevinden. Hij wordt nog zijdelings geschraagd door forse geblokte gordelbogen die op vier zware pijlers neerkomen. 
Samen met die van de abdijkerk te Grimbergen, mag deze koepel als de meest geslaagde in onze gewesten worden beschouwd. 

Kracht en elegantie kenmerken tegelijkertijd deze imposante poortomlijsting. De poort zelf wordt afgedekt door een geblokte korfboog en geflankeerd door twee Toscaanse gordelzuilen die enigszins aan die van het Rubenshuis herinneren. Ze steunen hier op neuten en schragen een hoofdgestel. Dit laatste wordt evenwel in het midden onderbroken door een cartouche waarvan het lijstwerk bovenaan in een boogsegment opwelft. Daarboven bevindt zich een sierlijk omlijst aedicula, waarin een nis is uitgespaard. Deze nis, voorzien van een schelpmotief, bergt een elegant staand Mariabeeld met Kind. Vruchtenfestoenen en volutes verbinden de nispartij aan weerszijden met naar voren uitspringende, krachtige krulmotieven. In zekere zin worden deze krulmotieven op de zwikken boven de korfboog van de poort nog eens herhaald, zij het dan in een kleiner formaat. 
De cartouche draagt een voor de begijnen zeer toepasselijk opschrift, ontleend aan het Hooglied: BESLOTEN HOF/ 
COMT.IN.MYNEN.HOF / 
MYN.SUSTER.BRUYT. 
Ze vermeldt daaronder de datum 1671. Rechts van de grote poort komt nog een kleine poort voor. Beide poorten zijn met elkaar verbonden. Het geheel is in zandsteen gebouwd en tekent zich fraai af tegen het bakstenen poortgebouw. 

De ingrepen om de bouw van de zware koepel te kunnen verwezenlijken, zijn in dit interieur duidelijk merkbaar. Zo werden sommige gordelzuilen met mekaar verbonden door middel van muurpanden waarin een lage doorgang werd uitgespaard. De afsluiting met de afgeschuinde hoeken bovenaan herinnert aan de middelste boog van de Rubensportiek. Ter versterking werden muurdammen tegen de zuilen aangebouwd en er door gordels mee verbonden. 
Het beeldhouwwerk dat deze kerk opluistert, is ook van Lucas Faydherbe. 

In 1664 ontwierp de ebenist Jan Cortvriendt deze bedevaartkerk. De centraalbouw, bekroond door een koepel, was reeds in 1669 voltooid. De bouw van het korte schip dat daarbij aansloot startte echter pas in 1672. De voorgevel die door Petrus Paulus Merckx (? -1685) zou ontworpen zijn, werd eerst in 1681 opgetrokken. 
In 1694 was het hele gebouw voltooid, maar een jaar later werd het tijdens het bombardement van Brussel beschadigd en onder de leiding van stadsarchitect Willem de Bruyn (1646-1719) gerestaureerd. 
De sierlijke houten koepel wordt geschraagd door bogen die op zes steunpunten neerkomen. De gewelven van de halfronde absissen en van de tribunes, voorzien van balusters, sluiten hier bij aan op een bijzonder originele en elegante wijze. 
Een krachtig aangegeven hoofdgestel, dat een ietwat speels verloop vertoont en geschraagd wordt door pijlers en pilasters, verbindt deze ruimten en doet ze als het ware in mekaar overvloeien. 
De koppen van de engelen die wij in de boogvelden boven de bogen in de hoeken aantreffen, herinneren sterk aan die welke, eveneens tussen de bogen, voorkomen in de Begijnhofkerk te Brussel. 

Deze toren, een van de mooiste baroktorens in de zuidelijke Nederlanden en ook daarbuiten, werd opgetrokken achter het koor, zoals het overigens in de 17e eeuw gebruikelijk was. De torenromp bestaat uit drie geledingen, gebouwd op een vierkant grondplan. De onderste bouwlaag vertoont bossagewerk. De tweede heeft op de hoeken gelede Dorische pijlers en zuilen die als het ware door banden verbonden werden. Ook de Ionische pijlers en zuilen van de derde geleding worden op een gelijkaardige wijze aan elkaar gekoppeld. Boven het hoofdgestel van deze verdieping bevindt zich een balusterbalkon met vuurpotten en kandelabers. 
De torenromp draagt een vierde verdieping, die op een cirkelvormig grondplan is gebouwd. De cilindervormige wand van deze geleding wordt vier maal doorbroken met een zogenaamde 'serliana'. Dit is een ritmische travee, met in het midden een rondboog die op rondzuilen steunt en met aan weerszijden een horizontale afdekking (architraaf) die aan de buitenzijde op een halfronde zuil rust. De zuilen en pilasters die het bouwlichaam indelen, dragen Corintische kapitelen. Daarboven bevindt zich de koepel, waarin omlijste dakkapellen werden aangebracht. Een sierlijke lantaarn, geleed door zuiltjes die op volutes uitlopen, bekroont de koepel. Ondanks de grote verscheidenheid van vormen en motieven, wordt deze toren gekenmerkt door een magistrale harmonische en zwierige ordonnantie, die ongetwijfeld aan de medewerking van Pieter Paul Rubens te danken is. 

Het silhouet van deze barokke torenbekroning herinnert aan dat van de Sint-Carolus­Borromeuskerk te Antwerpen. Ook hier draagt een vierkante romp de torenbekroning, gebouwd op een achthoekig grondplan. Bijzondere aandacht verdient het opengewerkte lantaarntorentje boven de koepel. Het is van rondbogige muuropeningen voorzien, waartussen op de hoeken hermen zijn aangebracht die het bovenliggende hoofdgestel schragen. Waarschijnlijk zijn deze beelden van de hand van Nicolaas Millich zelf, die in de eerste plaats een beeldhouwer was. 

In 1664 werd met de bouwwerken van deze imposante norbertijnenkerk een aanvang genomen. De voorgevel was in 1672 voltooid, de toren eerst in 1701. De naar verhouding eerder smalle, maar vrij hoge voorgevel geeft reeds een idee van het interieur dat, zoals in de meeste norbertijner kerken uit de tweede helft van de 17e eeuw, gekenmerkt wordt door de gotiserende verticaliteit. 
Door zijn algemene structuur en de brede boorden die voor de vlakverdeling zorgen, sluit deze gevel aan bij het type dat door Wenzel Cobergher (omstreeks 1560-1634) werd bedacht voor de Sint-Augustinuskerk te Antwerpen. De zeer plastisch uitgewerkte poortomlijsting, evenals het beeldhouwwerk, de festoenen, volutes, cartouches en andere gesculpteerde siermotieven, die het grote raam in het midden omlijsten en waarmee de witstenen gevelvlakken worden opgeluisterd, getuigen echter van een ontwikkeling in een iets meer barokke zin. 
Links naast het koor rijst de sierlijke toren op. Net als de toren van de Sint-Carolus­Borromeuskerk, vertoont ook deze torenromp zuilen en pilaren die met doorlopend bossagewerk als het ware plastisch met mekaar verbonden worden. Opmerkelijk zijn de afgeschuinde hoeken. Boven het hoofdgestel van de bovenste verdieping, in de hoeken, zijn ronde vuurpotten geplaatst. Hier ook begint de bekroning van de toren: eerst een klokvormig profiel met daarboven een opengewerkte lantaarn bekroond door een smalle peerspits of een klokvormige bedaking. Het speelse silhouet van dit geheel tekent zich sierlijk tegen de lucht af. 

Deze achthoekige bekroning verheft zich boven een laat-gotische torenromp met borstwering. 
In haar geheel doet de vorm van de torenbekroning aan een pauselijke tiara denken. Waarschijnlijk werd dit uitzicht bepaald door het feit dat elk jaar tijdens de Paasdagen bedevaarten naar deze kerk worden ingericht, tijdens dewelke de H. Cornelius, die ook paus was, een bijzondere verering te beurt valt. 

Deze 87 m hoge baroktoren is het enige belfort dat in onze gewesten in die stijl werd gebouwd. Afgezien van de lagere onderbouw, bestaat hij uit drie bouwlagen die duidelijk van elkaar gescheiden zijn door krachtig afgetekende kroonlijsten. De eerste en tweede verdieping hebben boven de kroonlijsten bovendien nog balkons met balustraden. De hoeken van de derde bovenlaag dragen kleine peerspitsen, met daartussen omlijste dakkapellen. Een opengewerkte lantaarn bekroont de grote middelste achtkantige peerspits. De vergulde windwijzers en kandelabers op de peerspitsen geven aan de bekroning een sierlijk en speels uitzicht. 

Deze arcade sluit de binnenplaats van Rubens' eigen woonhuis af en vormt tegelijkertijd een majestueuze toegang tot de erachter gelegen fraaie tuin. De drie bogen doen enigszins denken aan een Romeinse triomfboog. De verschillende vormelementen beantwoorden nog grotendeels aan die welke de Italiaanse renaissance aan antieke voorbeelden ontleende. Door de verwerking tot een plastisch gemodelleerd en opmerkelijk origineel geheel, openbaart zich hier toch reeds volop de barokstijl. Typisch barok is het 'gebroken' fronton dat, boven de bogen aan weerszijden van de krachtig geaccentueerde middenpartij, telkens door een omlijste nis wordt onderbroken. Vier zware Toscaanse gordelzuilen schragen het hoofdgestel. 
Het dynamisch uitzicht van de architecturale compositie en het forse licht- en donker contrast worden nog versterkt door de vooruitspringende en terugwijkende elementen van het bossagewerk op deze zuilen. 
Ook de verscheidenheid van de gebruikte vormelementen vergroten het effect van beweeglijkheid. Zo kreeg de middelste boog een trapezoïdale afsluiting met afgeschuinde hoeken. De twee buitenste bogen zijn echter halfrond en rusten op eenvoudige, slanke Toscaanse zuilen. 
Achteraan tegen een scheidsmuur werd een tuinpaviljoen opgetrokken. Kennelijk heeft Pieter Paul Rubens het volume van dit paviljoen bepaald in functie van een totaal­beeld dat hij de bezoekers van zijn huis bij het betreden van de binnenplaats wou aanbieden. Het sierlijke kleine bouwwerk werd geplaatst in de perspectief van de middelste portiekboog en wordt als het ware door deze visueel omlijst. Deze gewild scenische compositie werd ook door Pieter Paul Rubens in sommige van zijn schilderijen weergegeven .

Deze stadspoort, oorspronkelijk opgetrokken aan het 'Mayersgat' dat de Vlasmarkt aan de Scheldekant afsloot, werd in 1624 opgericht in de vorm van een triomfboog ter ere van Filips IV, koning van Spanje. De twee leeuwen boven het fronton van de poort dragen zijn wapenschild. Ze werd dan ook 'Porto Regia' of 'Coninckxpoort' genoemd. Het is niet met zekerheid bekend wie deze monumentale constructie ontwierp; traditioneel wordt het ontwerp aan Pieter Paul Rubens toegeschreven en dit lijkt wel zeer aannemelijk. De omlijstingen van de zijdeuren en rechthoekige muuropeningen herinneren inderdaad aan die welke zowel in het atelier van het Rubenshuis, als in de gevel van de Sint-Carolus-Borromeuskerk worden aangetroffen. Uit archiefstukken blijkt dat Huybrecht van den Eynde (1594-1661/62) en Hans van Mildert (1585-1638) het gebeeldhouwd decor uitvoerden. 
De verscheidenheid van aangewende materialen: witte steen, roze graniet en blauwe hardsteen, draagt bij tot het feestelijk uitzicht van dit nochtans als 'militaire architectuur' bedoeld bouwwerk. 

De prachtige gevel van dit patriciërshuis werd gebouwd in opdracht van Balthasar de Groote, een vermogend koopman. Hij is samengesteld uit vijf traveeën en twee bouwlagen. De middelste travee, met koetspoort en balkonvenster, wordt bekroond door een fraai versierde dakkapel. Een cartouche boven het raam draagt de datum 1647. 
Op de benedenverdieping worden de traveeën aangegeven door geblokte Dorische pilasters, op de bovenverdieping door gegroefde Ionische pijlers. In de top treffen wij Corintische pilasters aan. In de waaier van de koetspoort bevindt zich een prachtige houtsculptuur in reliëf die tritonen uitbeeldt, gezeten op zeepaarden en in gevecht met centauren. 
Op de binnenplaats bezit dit huis een nog uitbundiger versierde barokgevel uit 1659. 

Het Kolveniershof diende tot 'speelhof' en 'schietplaatse' van de kolveniersgilde die van onder de galerij op de benedenverdieping schietoefeningen hield. 
Door zijn rustige ordonnantie sluit deze brede tuingevel nog aan bij de renaissance. Alleen in de krachtig gearticuleerde arcade met Toscaanse zuilen manifesteren zich barokke trekken. Het driehoekig fronton dat de middelste traveeën overspant, evenals de vier consoles die onder de kroonlijst werden aangebracht, dateren uit de 18e eeuw. Na een brand die het dak en het interieur vernielde, werden ze omstreeks 1740 toegevoegd, naar een ontwerp van Jan Peter van Baurscheit de Jonge (1699-1768). 
Deze gevel werd onlangs gerestaureerd (1975- 1981). 

Deze brede bakstenen lijstgevel werd boven een natuurstenen plint gebouwd. Hij bestaat uit negen traveeën en twee bouwlagen. De verhoogde middenpartij is voorzien van een tweemaal inzwenkende top, waarvan de vleugelstukken op volutes eindigen. De onderste volutes dienen tot voetstuk voor decoratieve vuurbollen. In de astravee bevindt zich op de begane grond een hardstenen rondboogpoortje met rond bovenlicht tussen volutes, op de verdieping een balkon met slanke balusters. Dit motief wordt hernomen onder het venster in de top. De gevel is bijzonder schilderachtig door de kleurvariaties in de verschillende bouwmaterialen: rode baksteen, blauwe hardsteen, witte steen en gele baksteen aan raamomlijstingen en hoekblokken. De evenwichtige ordonnantie getuigt van een rustige voornaamheid en discrete elegantie. 

• absis, apsis: nisvormige afsluiting van een koor, zijbeuk of zijkapel; de plattegrond vertoont een halve cirkel of veelhoek.
• aedicula: een omlijsting in de vorm van een huisje, kapelletje of nis.
• architraaf: de hoofdbalk; het onderste dragende deel van een hoofdgestel, daarboven komt de fries en de kroonlijst.
• attiek: een staand vlak als verhoging van de gevel, geplaatst boven de kroonlijst, om het dak aan het oog te onttrekken.
• baluster: stijl van een borstwering of balustrade.
• boogveld: muurvlak tussen de bogen van bijvoorbeeld een arcade.
• bossage(werk): een bewerking, waarbij het voorvlak van blokken natuursteen ruw werd gehakt om het muurvlak een fors en ruig aanzien te verlenen.
• cartouche: rechthoekig of ovaal schild, gevat in een decoratieve versiering.
• centaur: figuur met het bovenlijf van een mens en het overige gedeelte van een paard.
• dubbel- of breedhuis: huis met brede gevel, met een deur of poort in het midden en ramen aan weerszijden.
• dwarsgeveltype: dieplopend huis met smalle gevel, meestal met een punt- of trapgevel.
• festoen: bloemen- of vruchtenslinger, guirlande.
• fries: horizontale band tussen architraaf en kroonlijst.
• fronton: driehoekige bekroning van een gevel, soms ook in de vorm van een segmentboog.
• gordelzuil: zuil die van ringen is voorzien.
• herm: pijler die naar beneden versmalt en bekroond wordt door een kop met buste (oorspronkelijk van Hermes).
• hoofdgestel: dat wat op de zuilen rust, dus: architraaf, fries en kroonlijst.
• kandelaber: armkandelaar.
• kapiteel: versierd kopstuk van een zuil, pijler of pi laster.
• korfboog: boog, samengesteld uit een aantal ineen vloeiende cirkelbogen, die samen nagenoeg een ellips vormen.
• kroonlijst: de bovenste lijst van een hoofdgestel, boven het fries. 
• metoop: vak met reliëfversiering tussen twee trigliefen van een fries.
• neut: een voetstuk met in- en uitspringende vorm.
• ordonnantie: bouworde.
• pendentief: gewelfzwik of hoekzwik.
• pijler (pilaar): meestal vierkante ondersteuning van een boog, een hoofdgestel, of een gewelf, wordt meestal bekroond door een kapiteel.
• pilaster: een tegen een pijler aangebrachte verzwaring, ornament dat als een vierkante platte zuil uit een wand of uit een hoek van twee wanden een weinig naar voor komt.
• putti: engeltjes, knaapjes.
• timpaan: doorgaans versierd muurvlak tussen het lijstwerk van een fronton.
• travee: vlak van een gevel dat als een eenheid kan beschouwd worden, bijvoorbeeld een huisgevel van drie traveeën is drie vensters breed.
• triglief: vlak in een fries, sober versierd met verticale gleuven.
• triton: figuur met het bovenlijf van een mens en het overige gedeelte van een vis .
• voluut, volute: spiraalvormige versiering, krulmotief.
• zuil: ronde pijler, vrijstaand dragend bouwdeel, rustend op een basement en met een kapiteel bekroond.
• zwik: hoekstuk of een vlak tussen een boog en de rechthoekige omlijsting waarin deze is gevat.

• Abbé Thibaut de Maisières, L'architecture réligieuse en Belgique à l'époque de Rubens, Brussel 1943 (met uitvoerige bibliografie);
• Stan Leurs, Geschiedenis der bouwkunst in Vlaanderen, Antwerpen 1946, blz. 95-108;
• Jules van Ackere, Barok en Classicisme in België (1600-1789). Bouwkunst, monumentale beeldhouwkunst, Brussel 1974;
• Johan Rupert Martin, Baroque, Londen 1977