Roel D'Haese - De saraceen

Roel D'Haese wordt over het algemeen beschouwd als de belangrijkste Vlaamse beeldhouwer van zijn generatie. Hij beschikt over een krachtige verbeelding, en weet die uit te drukken in sterkbewogen vormen. Zijn 'Saraceen', een bronzen sculptuur die hij maakte in 1958, en die zich in het openluchtmuseum Middelheim bevindt, is daarvan een karakteristiek voorbeeld: een voorbeeld van D'Haeses vermogen om schijnbaar onsamenhangende vormen samen te voegen tot een organische eenheid, geanimeerd met eigen leven.

Men zou een benaderen van een werk als dit kunnen verdelen in drie tijden, in drie fasen:

1. Het eerste oppervlakkig contact geeft een chaotische indruk. Men weet eigenlijk niet goed langs welke zijde men het beeld moet benaderen. Het oog vindt geen onmiddellijk houvast, geen rustpunt. Alles schijnt ordeloos uiteen te vallen.

2. In de tweede fase, waarbij men enige afstand neemt, constateert men dat de ogenschijnlijke puzzel samengroeit tot een plastisch organisme. De losse stukken - zo begint men te zien - schakelen zich aan elkaar, grijpen in elkaar. Het beeld krijgt gestalte. Het heeft zijn profiel, zijn houding, zijn karakter.

3. De derde fase kan weer gewijd zijn aan het detailleren van de samenstellende elementen: dat wordt dan, als men eerst hun zinvol verband heeft gezien, een verkennen van allerlei onvermoede vormen, een speurtocht over holten en kloven en grillige uitsteeksels, waarin het oog aan alpinisme doet in een fantastisch bergmassief.

Grillig is het, inderdaad, op dezelfde wijze als een oud, sterk geërodeerd gebergte: niet zomaar door een toevallige, uiterlijke gril, maar, zou men zeggen, door felle innerlijke krachten - aardverschuivingen, stuwingen, erupties die ganse zones overdekt hebben met gestolde lava.

Met deze vergelijking, meen ik, raken wij al dadelijk de kern van D'Haeses kunst. Zij heeft iets van een natuurkracht, iets onbepaalbaar vitaals dat men altijd op de een of andere wijze wil associëren met geologie of gestatie, met geboren worden, met duistere groeikracht. Iets dat schijnbaar nog bezig is zich moeizaam te ontworstelen aan het vormeloze, of elk ogenblik kan terugzinken in de chaos. De vormen lijken nooit definitief, nooit in zichzelf besloten. Zij zouden evengoed toevallig gestolde of versteende momenten kunnen zijn uit het bestendig 'Stirb und Werde' der natuur.

Door zulke gevoelens zichtbaar en tastbaar te maken grijpt Roel D'Haese zeer diep in het onderbewustzijn. Wij voelen ons, via wezens als 'De Saraceen', rechtstreeks betrokken bij geheimnisvolle mutaties, bij een kosmisch gebeuren, dat voorbij alle wetenschappelijke kennis reikt en eerder van mythische orde is.

De dramatische kracht en de grootsheid, die hierin werden bereikt, overtroffen al wat D'Haese tevoren gemaakt had; maar toch kan men zich afvragen of hij meteen ook niet juist dat natuurlijke, die openheid, dat onbepaalbaar mysterie - waardoor werken als 'De Saraceen' ons fascineren - heeft prijsgegeven. De duidelijkheid van man en paard, de verscheurende pijn van de getroffen mens, de tragiek en de aanklacht laten geen plaats tot eigen vrije interpretatie. Het werk is 'definitief', is 'gesloten'. Met 'De Saraceen' daarentegen is het juist andersom. Men is er eigenlijk nooit mee klaar. Men kan er telkens opnieuw aan beginnen, zonder dat het uitgeput raakt. Het bewaart zijn geheim en het blijft troebleren.

Misschien ook wel beïnvloed door de naam, die de kunstenaar aan zijn beeld gaf, is men geneigd er iets Arabisch in te zoeken. Men ontdekt dan inderdaad, met enige fantasie, gedeelten van een soort oosterse helm, gedeelten van een middeleeuwse harnas. Maar het kunnen net zo goed vreemdsoortige schelpen zijn, of keverachtige schalen. En soms twijfelt men dan weer tussen gesteenten en vervormde machine-onderdelen. De versmelting van al die elementen is echter zodanig, dat hun herkomst weinig belang heeft en dat zij hun afzonderlijke betekenis verliezen. Zij bestaan slechts in functie van het geheel, waarvan zij de bouwstoffen worden.

Is dit vreemde, ingewikkelde wezen vriendelijk of boosaardig, of beide? Is het angstaanjagend, of alleen maar drollig? Behoort dit prachtige gedrocht tot onze planeet, of tot een andere? En, als het op de aarde thuishoort - wat volgens mij geen enkele twijfel laat - welke zijn dan zijn verwantschappen met de menselijke, dierlijke, vegetale rijken?

Het zijn vragen waar uiteraard geen antwoord op mogelijk is, en dat maakt het raadsel alleen maar boeiend. De enige zekerheid tegenover dit werk is, dat het authentieke kunst is, een wereld op zichzelf waarin het wezenlijke zich aan alle woorden, aan elke rationele verklaring onttrekt.