Pijnlijk eerlijk - Chantal Akerman in Bozar

Voor filmstudenten is het verplichte kost, maar het grote publiek is minder vertrouwd met Jeanne Dielman. Toegegeven, dit is geen voer voor een avondje entertainment met een emmer popcorn. Dat is ook niet waarnaar Chantal Akerman (1950-2015) op zoek was. “Ik wil dat mensen de tijd diep vanbinnen voelen voorbijgaan. Dan heb ik geen twee uur van hen gestolen, want ze hebben ze beleefd”, liet ze zich ontvallen. Akermans visie op film was net zo eigenzinnig als haar parcours.

Het is de eerste keer dat Akerman een grote overzichtstentoonstelling krijgt. “We mikken zowel op fans als op mensen die haar werk net leren kennen”, vertelt curator Laurence Rassel. Al lang voor de erkenning door het British Film Institute stond dit eerbetoon op het programma. “Samen met CINEMATEK en de Fondation Chantal Akerman willen we haar meer zichtbaarheid geven.”

Archiefmateriaal

Aan de basis van de tentoonstelling ligt haar archief, dat wordt bewaard in CINEMATEK. Akerman had een bijzondere band met dat Koninklijk Belgisch Filmarchief. Henri Storck, een van de oprichters en zelf een pionier van de Belgische cinema, speelde in Jeanne Dielman mee. Akerman zetelde er zelf in de raad van bestuur. Maar de band gaat verder terug. Een van haar eerste 8mm-films draaide ze op de binnenplaats van het Hotel van Cleve, waar CINEMATEK nu is ondergebracht.

Met die 8mm-film, die op de tentoonstelling te zien is, werd Akerman in 1967 toegelaten tot het Institut National Supérieur des Arts du Spectacle. “Prachtig”, vertelt Rassel daarover, “Je ziet er de geboorte van een cineast.” Overweldigd door Jean-Luc Godards Pierrot le Fou (1965) was ze vastbesloten om filmmaker te worden. Godard had haar laten zien dat film een manier was om het burgerlijke juk af te werpen. Maar ook de filmschool beklemde haar. Na een semester stopte ze om haar debuut te draaien: de kortfilm Saute ma ville. Die ging in 1971 in première op het International Short Film Festival Oberhausen.

Je kan het niet over Chantal Akerman hebben zonder over Jeanne Dielman te praten. De twee vrouwen, de cineaste en haar personage, zijn in het cinemageheugen onlosmakelijk met elkaar verbonden. Akerman was pas vijfentwintig toen ze Jeanne Dielman, 23, quai du Commerce, 1080 Bruxelles maakte. Met een grotendeels vrouwelijke ploeg waagde ze zich aan een drie uur lange film over een alleenstaande vrouw aan de Brusselse Handelskaai. Tussen de alledaagse taken als aardappels schillen en schoenen poetsen, prostitueert ze zich met een beangstigende achteloosheid. Je wordt ondergedompeld in haar claustrofobische bestaan. De kracht  van de film zit in de voortdurende herhaling en een volkomen onverwacht, brutaal einde. Jeanne Dielman werd in 1975 voorgesteld in Cannes.

Daarna maakte Akerman nog meer dan veertig films en documentaires. Sommige waren op een breder publiek gericht, zoals de komedie A Couch in New York (1996) met Juliette Binoche. Andere gaven een ontwapenende inkijk in haar persoonlijke leven. Maar even vaak reisde ze naar Zuid-Amerika, Mexico of Israël voor documentaires die pijnlijk eerlijk mensen en landschappen in beeld brachten.

De invloed van Chantal Akerman valt moeilijk te ontkennen. Gus Van Sant, Sofia Coppola en Michael Haneke noemden haar een inspiratie. Bozar toont hoe de Chinese regisseur Wang Bing net als Akerman het leven in de marge van de maatschappij in beeld brengt. Zijn Mexicaans-Canadese collega Nicolás Pereda voert een fictief gesprek met Akerman in een appartement met zicht op Mexico-Stad.

Doordat ze werkte rond maatschappelijke uitsluiting, seksualiteit en gender werd Akerman een feministisch icoon. Meteen na de première noemde The New York Times Jeanne Dielman het eerste feministische meesterwerk in de geschiedenis van de cinema. Zelf voelde ze weinig voor te strikte etiketten. Ze weigerde gereduceerd te worden tot vrouw, Joods of queer. Voor Akerman was haar filmtaal strikt persoonlijk.

Nelly

Dat persoonlijke is aangrijpend verwerkt in haar laatste film. Akerman had een bijzondere band met haar moeder Natalia (Nelly). Zij had Auschwitz overleefd en was Akermans voornaamste klankbord. Al in 1976 gebruikte ze brieven van haar moeder als geluidsband voor News from Home. Toen Nelly in 2013 op sterven lag, keerde Akerman naar Brussel terug om voor haar te zorgen. Ze schreef er Ma mère rit over, haar meest kwetsbare boek. Daarin beschrijft ze op een ontwapenende manier de mooie en lelijke momenten aan het ziekbed. In 2015 herhaalde ze dat verhaal in haar geliefkoosde medium. In de film No Home Movie zie je hoe haar moeder slaapt, eet en met Akerman discussieert. De film opende op het New York Film Festival. In hetzelfde jaar, op 5 oktober 2015, stapte Akerman uit het leven.