Jean Auguste Dominique Ingres - Vergilius leest uit de Aeneis voor

Dat het grote doek van Ingres uit Brussel met zijn monumentale, wat wezenloze figuren nu niet direkt de kijker in zijn estetische gevoelens bevredigt is goed voor te stellen. De drie levensgrote figuren zouden het zo op het eerste gezicht in een wassenbeelden museum uitstekend doen, en het is maar moeilijk in te denken dat de zo veel geroemde Ingres zelf tevreden was met deze voor ons zo starre compositie. Het doek, dat in het begin van Ingres' schildersloopbaan gemaakt werd, is steeds in de eigen collectie van de kunstenaar gebleven en pas na zijn dood in 1867 door het museum in Brussel aangekocht.

Bij het zien van dit schilderij kan de kijker zich verschillende vragen stellen. Allereerst wie zijn deze figuren, die tot en met de knieën weergegeven, als reliëfs geplaatst zijn tegen een vlakke achtergrond ? Is het schilderij een studie omdat, geheel in strijd met Ingres' zeer gladde en gedetailleerde schilderstechniek, sommige gedeelten in de achtergrond onuitgewerkt lijken te zijn ? Of is de compositie een fragment van een veel groter geheel dat door Ingres niet voltooid werd ? Hoewel sommigen zullen menen dat deze vragen te specialistisch en alleen voor kunsthistorici van belang zijn, is het toch noodzakelijk ze te stellen en te beantwoorden om het werk voor de kijker meer toegankelijk te maken.

Over Ingres is in Openbaar Kunstbezit in 1965, naar aanleiding van een getekend portret, al eerder gesproken. Hoewel zijn zeer genuanceerde, fijn geschilderde en getekende portretten over het algemeen toen en ook nu bij het publiek de voorkeur genoten, vond Ingres zelf zijn portretkunst van minder belang. Alleen het historieschilderij was een uitdaging voor hem. Dit is typerend voor de opvattingen van de neo-klassicist, die immers bij uitstek in historische composities met zijn intellectuele kennis kon pronken. Door dramatische onderwerpen uit de historie te verbeelden wilde hij de toeschouwer ontroeren en tot verheven gedachten aanmoedigen. Die dramatische onderwerpen beeldde hij uit in wel overwogen composities, met juist geproportionneerde figuren die historisch verantwoorde kleding droegen en in een historisch verantwoorde omgeving waren geplaatst.

Vooral vanaf de tweede helft van de 18de eeuw na de ontdekkingen van de twee Romeinse steden Pompeï en Herculaneum in 1751 en tot na het Napoleontisch tijdperk, zochten vele schilders in de antieke geschiedenis naar voorbeelden die de toeschouwer tot vaderlandsliefde of verering voor de keizer konden aanzetten. Ook probeerden de kunstenaars historische momenten in de oudheid te vinden die als prototypen konden gelden voor eigentijdse gebeurtenissen. In Frankrijk had de kunst in die tijd een duidelijk propagandistisch karakter waar Ingres blijkens vele van zijn historiestukken met overtuiging aan mee werkte.

Het Brusselse doek heeft als titel 'Vergilius leest uit de Aeneis voor' of 'Tu Marcellus eris' (Gij zult Marcellus worden). Vergilius was een Romeins dichter uit de tijd van keizer Augustus (63 v. Chr. - 14 n. Chr.), die van deze keizer opdracht kreeg de Romeinse geschiedenis in versvorm te schrijven. Aan dit werk werd de titel Aeneis gegeven, genoemd naar de mythische stamvader der Romeinen, Aeneas.

In het zesde boek van de Aeneis wordt de dood voorspeld van Marcellus, zoon van Augustus' zuster Octavia en potentiële opvolger van de keizer. Aeneas zoekt namelijk zijn oude vader Anchises in de onderwereld op, waar hem ook de zielen verschijnen van beroemde mannen, die nog geboren moeten worden. Anchises kondigt Aeneas bij het zien van een zeer jonge, mooie, maar treurig uitziende man, diens vroegtijdige dood aan. 

 Ingres koos het moment waarop Augustus, die rechts op het schilderij is afgebeeld, Vergilius deze geladen versregels hoort voorlezen. Vergilius zelf is niet te zien. Octavia, moeder van de toen juist gestorven Marcellus, is op de schoot van haar broer in zwijm gevallen en Livia, Augustus' tweede vrouw ondersteunt haar. Dit thema heeft Ingres zijn gehele leven bezig gehouden. Talrijke getekende voorstudies, uitgewerkte composities en twee doeken in Brussel en Toulouse zijn hier aan gewijd.

Het schilderij uit Toulouse werd in 1812 door generaal Miollis, commandant van Rome onder Napoleon, aan de in die tijd in Rome werkende Ingres opgedragen. Later heeft Ingres aan dit werk, hoewel het nooit voledig is afgemaakt nog verschillende veranderingen en toevoegingen aangebracht. In de oorspronkelijke versie van het werk uit Toulouse was behalve de drie dramatis personae ook Vergilius aanwezig. Het geheel speelde zich bovendien af in een zaal van het keizerlijk paleis, wat de gehele compositie voor de kijker meer herkenbaar maakte. Dit in tegenstelling tot de Brusselse versie.

Aan welke bron heeft Ingres deze voorstelling ontleend ? Omdat de enscenering van een dergelijke belangrijke gebeurtenis nooit door een zichzelf respecterend neoclassicistisch kunstenaar geheel verzonnen kon worden, moet Ingres, die het latijn beheerste, een klassiek schrijver nà Vergilius geraadpleegd hebben. De recente literatuur geeft over dit schilderij allerlei verwarrende suggesties. Er wordt gesteld dat Ingres vooral de verdachte omstandigheden, waaronder Marcellus de dood vond, in de houding en gelaatsuitdrukking van Livia naar voren heeft willen brengen. Livia zou Marcellus namelijk vergiftigd hebben om een van haar zoons uit haar eerste huwelijk als toekomstige troonopvolger door Augustus te laten aannemen. Velleius Paterculus, geschiedschrijver uit de eerste eeuw, noch Donatus, de commentator van Vergilius uit de tweede eeuw, die telkens als bron voor Ingres' thema worden aangehaald, schrijven over deze misdadige handeling van Livia of over de episode waarin Vergilius voor het keizerlijk gehoor zijn verzen voorleest.

Alleen Suetonius, een Romeins geschiedschrijver uit de tweede eeuw, schrijft letterlijk hoe Vergilius zijn verzen in aanwezigheid van Octavia aan Augustus voordroeg. Bij de regel 'Tu Marcellus eris' viel zij volgens Suetonius in zwijm en kon slechts met moeite worden bijgebracht. Hoewel de dood van Marcellus door sommigen nog tot in de tijd van Ingres gewantrouwd werd - bekend als men was met de talloze wèl geboekstaafde vergiftigingen die onder de latere keizers hadden plaats gevonden - geeft geen enkele betrouwbare klassieke bron hier een bewijs voor. Getrouw aan de bronnen zal Ingres dus Suetonius gevolgd hebben en de verdachtheid van Livia in het midden hebben gelaten. Zeker was dit het geval in de vroege versies van het thema, waarin Livia, in tegenstelling tot in de latere, sterk betrokken is bij het in zwijm vallen van Octavia.