Theodoor Rombouts - De vijf zintuigen

In het jaar 1618 vertrok Theodoor Rombouts naar Rome, waar hij waarschijnlijk tot 1625 verbleef. Daar kwam hij, evenals zovele schilders uit de Nederlanden, sterk onder de invloed van de genrestukken van Caravaggio, die in 1610 te Porto Ercole overleden was. Dat Rombouts tot de bent van de Caravaggisten behoorde, getuigt o.a. het mooie genretafereel 'Concerto' uit het Palazzo Barberini te Rome, dat in de catalogus 'Caravaggio e i Caravaggeschi' onder nr. 26 is afgebeeld.

Bij zijn terugkomst te Antwerpen bleef de kunstenaar wel trouw aan de realistische opvatting van zijn onderwerpen naar het voorbeeld van Caravaggio, doch spoedig week hij af van de sterke contrasten en de zware schaduwpartijen die kenmerkend zijn voor de doeken van de Italiaanse meester. Ook Rubens was aanvankelijk onder de invloed van Caravaggio gekomen. Toen hij in 1600 naar Rome reisde, was de schilderkunst in de Lage Landen, na het heengaan van Bosch en Bruegel, op een laag peil gezonken en werden geen meesterwerken meer voortgebracht. Rubens echter was een sterke persoonlijkheid, die zijn kunst wel wist te verrijken door wat hij van de Italiaanse grootmeesters Titiaan, Correggio, Michelangelo, Rafaël o.a. had geleerd, doch in zijn vaderland teruggekomen, alleen datgene bewaarde dat aan zijn Vlaamse aard en temperament tegemoet kwam. Het typische clair-obscur van Caravaggio is hij niet vergeten, doch de donkere toon van diens schaduwen vindt men bij hem niet terug en zijn lichte kleuren hebben een gans andere helderheid. De meeste jonge schilders, die met het clair-obscur van Caravaggio hadden gedweept, neigden spoedig over naar de tonaliteit die kenmerkend is voor de doeken van de gevierde en succesrijke Rubens en van diens leerling Antoon van Dyck. Dat zulks ook het geval was met onze Rombouts, blijkt duidelijk uit de kleurenschakering van 'De vijf zintuigen' vooral wanneer men ze vergelijkt met die van zijn 'Concerto' uit het Palazzo Barberini.

Het tijdstip, waarop het doek werd vervaardigd, is goed bekend dank zij het kwijtschrift dat Theodoor Rombouts op 12 september 1632 ondertekent voor de betaling van een 'stuck schildery wesende de vyf sinnen' en bestemd voor zijn meceen, Monseigneur Triest uit Gent. Het hoeft niet te verwonderen dat de keuze van de prelaat op een genrestuk is gevallen. In de genretaferelen immers, waar de menselijke figuur de hoofdrol speelt, worden niet alleen scènes uit het dagelijks leven weergegeven maar soms geeft de kunstenaar zijn fantasie de vrije teugel in allegorische voorstellingen of in de personificatie van een of ander abstract begrip. In de 17de eeuw, waarin het realisme triomfeert, beeldt de genreschilder voorstellingen uit van wat hij in zijn onmiddellijke omgeving ziet, in sommige gevallen zelfs naar het triviale, het naturalistische toe. Deze decoratieve doeken maken furore en worden gretig gekocht of besteld door de burgers die onder de regering van Albrecht en Isabella in het bezit van de gouden dukaten gekomen waren.

De adel, de kerken, de gilden, de prelaten bestellen bij voorkeur de grote schilderijen die thans de trots van onze musea uitmaken. Met deze werken van onze grootmeesters kan het nochtans volumineuze genrestuk van Rombouts niet vergeleken worden, maar het is wel representatief voor de tijd toen de genrekunst nog niet de volmaaktheid had bereikt die men later aantreft in de doeken van Gerard Dou en Jan Steen. In 'De vijf zintuigen' vindt men de dramatische bewogenheid van licht en donker uit Rombouts' vroegere periode niet terug ; in zijn compositie en in zijn koloriet is een grondige wijziging ingetreden ; het geheel is speelser, vrolijker en lichter van toon. Bij een eerste oogopslag krijgt men de indruk een vrolijk gezelschap te zien waar een vrij gezellige sfeer schijnt te heersen. Opvallend is de rijke afwisseling van kleur en de helder gehouden toonaard. In de compositie is het evenwicht tussen de linker en de rechter groep harmonieus volgehouden door de blinde man die zich in het midden meer op de achtergrond houdt. De twee personages links, die het gezicht en het gehoor voorstellen, zijn rustig gezeten en in ietwat doffer, maar rijker tonen gehouden dan de twee jongere mannen rechts die, in bijna rechtstaande (de smaak) en rechtstaande houding (de reuk), het licht uit het landschap achter de kolom opvangen. De donkere achtergrond rechts is misschien nog een herinnering aan Rombouts' Caravaggeske periode ; alleszins laat hij het helder koloriet van beide figuren intens tot uiting komen. De oude blinde man, zittend tussen beide groepen in, en duidelijk embleem van de tastzin, is meer neutraal van toonaard gehouden.

In dit allegorisch tafereel is de kunstenaar erin geslaagd van elk zintuig een typisch symbool voor te stellen. De uiterst links gezeten grijsaard, die het gezicht personifieert, houdt in de linkerhand een kijkglas voor het oog en overschouwt het hele gezelschap ; zijn rechterhand rust op een spiegel waarin enkele muziekinstrumenten op heldere wijze weerkaatst zijn. Van deze spiegel, als tweede symbool van het gezicht, maakt de schilder een miniatuurkunstwerkje waarmede de anders ledige benedenhoek op schitterende wijze wordt gevuld.

De spelende gitarist, die het gehoor symboliseert, doet onmiddellijk aan een analoog personage uit Rombouts' 'Concerto' denken : dezelfde pluimversiering op het hoofddeksel en dezelfde zwierige plooien in de rijkelijk paarsgekleurde mantel. De houding van de speelman, zijn in de ruimte starende blik en licht achteruit gebogen hoofd, getuigen ervan hoe gespannen hij naar zijn snarenspel luistert. De bonte opeenhoping van de diverse muziekinstrumenten aan de voeten van de zittende man verpersoonlijkt nog verder, op zinvolle wijze het gehoor.