Pieter Aertsen - De keukenmeid

Indien men de portretten buiten beschouwing laat, mag men zeggen dat de schilderkunst van de Vlaamse Primitieven zich haast uitsluitend aan religieuze onderwerpen gehouden heeft. De zestiende eeuw heeft hierin een gevoelige verandering gebracht. Eensdeels heeft de interesse van de tijd voor de Grieks-Romeinse Oudheid geleid tot het overnemen van mythologische en allegorische voorstellingen, zoals die in Italië al in de vijftiende eeuw in trek gekomen waren. Anderzijds hebben zich uit de religieuze altaarstukken een aantal vertakkingen afgescheiden, die een zelfstandig leven zijn gaan kennen. Hieronder zijn de belangrijkste het landschap, het stilleven, later nog het bloemstuk, het architectuurschilderij, de marine, en zo meer. Die onderwerpen zaten al in de vroegere religieuze schilderijen, waar men ook een landschap of een stilleven voorgesteld kon zien, maar dan steeds ondergeschikt aan het godsdienstige thema.

In de 16de eeuw komen zij los te staan en worden zij om hun eigen artistieke waarde beoefend. Die verscheidenheid van onderwerpen leidde vanzelf tot een specialisatie van de schilders, die op haar beurt, vooral in de zeventiende eeuw, tot gevolg had dat meerdere schilders elk op hun terrein zijn gaan samenwerken bij het vervaardigen van een schilderij. De ene schilderde het landschap, een tweede de architectuur, een derde de figuren.

Een goed voorbeeld van een vroeg stadium in de vrijmaking van het stilleven is te vinden in 'De keukenmeid' van Pieter Aertsen. Het schilderij toont de indrukwekkende figuur van een vrouw die in haar keuken voor de stenen schouw staat. Zij kijkt zelfbewust, zelfs wat uitdagend of verwijtend, de kamer in. Voor haar staat op een driepikkeltje een mand met groene kolen en een kip, met ernaast enkele pastinaken. In de linkerhand houdt zij een schuimspaan, en in de rechter een groot braadspit waaraan een kip, een eend en een schapebout gestoken zijn. Achter haar rug ziet men voor een groen gordijn een tafeltje waarop een aarden kruik met een tinnen deksel staat.

De stoutmoedige oversnijding van de schoorsteenmantel door de lijst van het schilderij en de doordringende blik van de vrouw, die zich schijnt te richten op iets dat in de kamer gebeurt, kunnen doen vermoeden dat er iets in de voorstelling ontbreekt. Nochtans is het paneel geen fragment van een grotere compositie waarvan links een deel verdwenen zou zijn. Eerder moet de toeschouwer in gedachten de voorstelling aanvullen. Wat voor ons nog slechts de afbeelding is van een keukenmeid bij het bereiden van een maaltijd, bevatte voor degene die het in de zestiende eeuw bekeek een duidelijke allusie op een religieus onderwerp, namelijk het bezoek van Christus aan Martha en Maria. In het Evangelie van Sint-Lucas wordt verhaald hoe Christus in het huis van Martha ontvangen werd. Terwijl de huisvrouw druk in de weer was, ging haar zuster Maria neerzitten aan Christus' voeten om naar zijn woorden te luisteren. Op Martha's verwijten omdat haar zuster haar niet wou behulpzaam zijn bij het werk antwoordde Christus dat zij ongelijk had en dat Maria het beste deel had gekozen.

Omstreeks het midden van de 16de eeuw, en ook nog in latere tijd, vindt men talrijke schilderijen die deze gebeurtenis uitbeelden. Men heeft het succes van dat onderwerp op twee manieren willen verklaren. De tegenstelling tussen het actieve leven en het beschouwende leven was een der grote twistpunten tussen katholieken en protestanten, en dus een actueel probleem in de tijd van de Contra-Reformatie. Daarenboven gaf de uitbeelding van Martha die het gastmaal voorbereidt gemakkelijk aanleiding tot het schilderen van stillevens van groenten, vlees, huisraad, die bij schilders als Aertsen de neiging hebben om de overhand te krijgen op het godsdienstige thema. De groeiende zin voor realisme zou aldus een verklaring zijn voor de populariteit van het thema.

Zoals bij de landschappen uit die tijd worden ook bij de stillevens, want dat worden ze uiteindelijk, de personages die de religieuze inhoud van het schilderij bepalen, naar het achterplan geschoven, zodat de godsdienstige betekenis van het werk niet onmiddellijk in het oog valt. Dat verhullen van het onderwerp, zodat het van de toeschouwer enige inspanning vraagt om het te doorzien, is een verschijnsel dat men in de zestiende eeuw zeer vaak aantreft, en dat typisch is voor de geesteshouding en de stijlrichting die men het Maniërisme noemt. Op het hier besproken schilderij kan men een gelijkaardige dubbelzinnigheid opmerken.