Onbekend Meester, 14de eeuw, Grafplaten van Willem Wenemaer en van Margarete Sbrunen

Wenemaer is hier niet afgebeeld als een liggende overledene met gevouwen handen, zoals het meestal voorkomt, maar als een staande levende ridder. De rechterhand houdt de greep van het geheven zwaard stevig omklemd, de linker houdt ter hoogte van de gordel het hartvormig schild met het wapen van de Wenemaers. Het onbedekt hoofd is voor driekwart naar links gekeerd, de open ogen staren stout voor zich uit en het haar golft sierlijk om het hoofd. De plooi van de mond, de wijze waarop voorhoofd en wenkbrauwen zijn gefronsd dragen bij tot de indruk van vastberadenheid en moed die uit dit gelaat spreekt en die ook in de prachtige expressieve handen voelbaar is. Een portret, in de betekenis van gedetailleerde realistische weergave van een fysionomie, moet niet verwacht of gezocht worden in die tijd. Van het meesterschap en talent van de kunstenaar getuigt echter de wijze waarop hij niettemin een indrukwekkend moreel portret van zijn personage vermocht uit te beelden èn door de uitdrukking van het gelaat en van de handen, èn door de fiere allure van de gehele figuur.

Tegen de donkere grond van de verloren gegane grafzerk moest die glimmende gestalte zich heerlijk aftekenen. De lichte golving van de silhouet beantwoordt aan de conventies van de gracieuze veer-tiende-eeuwse heupstand der figuren. Die werd hier evenwel derwijze aangewend dat niets als conventioneel wordt aangevoeld. Het detail van de wapenrusting, van de maliënkolder die onder de wapenrok gedragen wordt, en van de plooienval van deze laatste (waarvan ongelukkig aan de rechterzijde een fragment verloren is gegaan), is zo feilloos getraceerd dat men ook hierin een uitzonderlijk talent herkent. De We-nemaerplaat is een meesterwerk van middeleeuwse grafiek en een der allerschoonste grafmonumenten die uit die jaren bewaard bleef.

Hoewel ze meer conventioneel van houding en minder indrukwekkend van voorkomen is, vindt men veel van de kwaliteiten van de Wenemaerplaat terug in de afbeelding van zijn echtgenote Margarete Sbrunen. Het is in feite onzeker of beide beeltenissen oorspronkelijk in éénzelfde grafsteen waren ingelegd en het is hier niet de plaats om dat punt te onderzoeken. Ook in de grafplaat van Wenemaers vrouw, zij weze pas in 1352 bij haar dood uitgevoerd of door de afgebeelde zelf tijdens haar leven besteld, zoals in die tijden dikwijls geschiedde, - vindt men die zekerheid en zuiverheid van lijn, die ons in de Wenemaerfiguur zelf zozeer treffen.

De vrome dame houdt de handen gevouwen vóór de borst, zoals bij grafbeelden gebruikelijk was. Zij is in een wijde mantel gehuld die de voeten bedekt en waarvan de plooien over de linkerarm zijn opgehouden. Een sluier is als een kap over het hoofd geslagen en boven het hoofd met een speld bevestigd. De soepele plooien van de neerhangende panden van de sluier en van de mantel kronkelen sierlijk binnen de gesloten en bijna symmetrische silhouet van de hele gestalte.

De plaats waar deze grafplaten thans te zien zijn, namelijk de oude refter van de Bijloke-abdij, is bijzonder geschikt om te laten aanvoelen hoe die unieke werken algemene trekken vertonen die niettemin voor de stijl van hun tijd bijzonder kenschetsend zijn.

Die algemene trekken vindt men immers terug in de oude wandschilderingen die de Bijloke-refter versieren en die precies uit dezelfde tijd dagtekenen als onze grafplaten. De sierlijke, sobere, expressieve lijn overheerst inderdaad ook in die wandschilderingen zoals in zoveel werk uit die tijd. De afstand is niet groot tussen de golvende lijnen van de plooien in de mantel van de machtige Sint Christoffel of Sint Jan de Doper op de westmuur van de refter en de plooien in de mantel van Margarete Sbrunen, tussen de houding en de silhouet van deze Heiligen, hun fors getekende handen en de houding en handen van Wenemaer, tussen de wijze waarop de neus en de ogen met enkele gebogen trekken zijn aangegeven en die waarop neus en ogen van Wenemaer en zijn vrouw zijn gegraveerd.

De schilder die deze wandschilderingen heeft uitgevoerd kan best in zijn tijd ontwerpen hebben getekend voor grafplaten, waarvan de schoonheid misschien zou hebben geconcurreerd met die van de werken van de auteur of van de ontwerper van onze Wenemaerplaten, zij het nog dat, zoals bij de Heiligenfiguren van de Bijloke-refter, er misschien een minder gespannen en meer dromerige indruk van zou zijn uitgegaan.

Met de miniaturen van het missaal van de Sint-Pietersabdij, dat in hetzelfde Bijlokemuseum berust, zou men de vergelijking kunnen doorvoeren. In dit werk van zeer hoge artistieke kwaliteit, dat enkele decenniën ouder is dan onze grafplaten, behoort de lijn en het contour ook reeds tot de essentiële componenten van de stijl. Doch hier vindt men de lijn niet, of nog niet aangewend als element van speelse elegantie terwille van haar golvende gratie zelf, de gewaden nog niet 'gestileerd tot zachte melodie van lieflijke curven' (A. Vermeylen).

Deze neiging, die eigen is aan een bepaalde faze in de ontwikkeling van de late gotiek, bespeurt men wel in de wandschildering van het Laatste Avondmaal, o.m. in de haarlokken van de Apostelen of in het plooienspel van de gewaden van de reeds genoemde grote Heiligenfiguren.

Ook in onze grafplaten, die nochtans weinig hebben van laat-gotische aanminnigheid of van hoofse gekunsteldheid, komt diezelfde neiging toch enigszins door. Men zie het plooienspel van de gewaden en zelfs de soepel- en sierlijk-golvende haarlokken van de koene Wenemaer. Helpen deze vaststellingen tot het beter situeren van die grafplaten in de geschiedenis van de veertiende-eeuwse kunst, zij mogen ons niet afleiden van de intrinsieke waarde van het werk, van het beschouwen van de unieke grootheid en sobere harmonie van elk van die figuren op zichzelf.