Quinten Metsys - De triptiek van de broederschap der Heilige Anna te Leuven

Historisch gezien is het gesloten linkerluik veruit het belangrijkste. Rechts bovenaan leest men 'Quinte Metsys schreef dit 1509'. De schilder, die in 1465 of 1466 te Leuven werd geboren, was op dat ogenblik zowat 45 jaar oud en in de volle rijpheid van zijn talent. De opdracht van de triptiek ontving hij twee jaar vroeger, in 1507, vanwege de Leuvense broederschap van de H. Anna, die het bestelde voor de Sint-Annakapel van de Sint-Pieterskerk. De meester die sinds 1491 te Antwerpen verbleef schilderde links van zijn signatuur uit de verbeelding de toren van de Antwerpse kathedraal, die op dat ogenblik nog niet voltooid was. De akte die Joachim hier aan de priester overhandigt werd ontcijferd als een schenking die Q. Metsys in 1508 aan zijn kinderen deed. Houdt men rekening met al deze ontoevallige aanduidingen van persoonlijke aard dan kan men aannemen dat de zeer karakteristieke kop links van de leviet mogelijk het zelfportret van Q. Metsys is.

Voor de evolutie van de Vlaamse schilderkunst betekent de triptiek van Q. Metsys een keerpunt tussen de gotiek en de renaissance. Nieuw is de wetmatig doordachte compositie van het centraal paneel. Streng symmetrisch worden de personages gegroepeerd volgens drie met de basis naar boven gekeerde driehoeken. Deze geometrische geleding krijgt haar gelijkmatig ritmische bekroning in de drie bogen van de tot decor dienende portiek, terwijl de hoofden voorkomen op drie parallele horizontalen.

Die volgens de idealen van de renaissance gebouwde vlakverdeling beantwoordt op haar beurt aan meer uiterlijk aan de Italiaanse kunst ontleende karakteristieken: de hoogrenaissance-stijl van de portiek, de gewild monumentale opzet, het composiete landschap, Vlaams en Zuiders tegelijk, en de bewuste adel van de geïdealiseerde typen. Deze Italiaanse invloed blijft niet vaag algemeen maar verwijst eerder naar de geniale vernieuwingen van één kunstenaar. Meer dan de toenmalige traditionele Vlaamse schilders verwekt Metsys een atmosferische indruk. De omtreklijnen van de vormen worden minder benadrukt terwijl fijnzinnige lichtgradaties de dingen hullen in een zacht bijna wazig licht. Dit zogenaamde sfumato ontleent de Vlaamse meester aan Leonardo da Vinci. Hiermee houdt echter de invloed van deze laatste niet op: de soepele bewegingscurven, de zachtverglijdende gemoedsbewegingen, tot zelfs de zo geroemde lionardeske glimlach herinneren tevens aan de subtiele raadselen waarmee de geniale Italiaan de kunst omkleedde. De Italiaanse kunst met haar verheven raffinement heeft Q. Metsys wellicht met veel weemoedige bewondering doen dromen. Als vanzelfsprekend heeft hij ze geassimileerd omdat ze niet vreemd was aan zijn eigen verfijnde persoonlijkheid. De vernieuwing van de renaissance, die bij de latere Vlaamse schilders die gespletenheid verwekt die men thans romanisme noemt, wordt hier zonder moeite versmolten met wat Q. Metsys aan de traditioneel Vlaamse schilderkunst heeft te danken en dat het meest essentiële blijft van zijn stijl: het heldere maar zacht getemperde koloriet, het tot in de minste bijzonderheden verzorgde métier, de ondanks idealisering uitgesproken zin voor realisme en de liefde voor het fijnzinnige detail.

Dit Vlaams naturalisme culmineert bij het opwekken van de stofillusies en bij de voortdurende bekoring van het anekdotisch verhaal. Zorgvuldig wordt een episode tot in de minste bijzonderheden verteld terwijl een keurig detail of een juist geobserveerde gedraging de beoogde werkelijkheidsindruk versterkt. Zo doet het zittend kind links onderaan alsof het zou lezen maar het houdt het blad in de verkeerde richting. Dit alles geldt ook voor het landschap dat tot in zijn kleinste onderdelen wordt ontleed. Wonderbaarlijk is het talent van deze schilder, die zoals de grote renaissancekunstenaars, zonder geweld realisme en idealisme vermengt en die niettegenstaande de monumentale opzet van het geheel de miniatuurfijne afwerking van de onderdelen niet verzuimt.

Beter dan wie ook doen zijn personages ons de ziel van de kunstenaar ervaren. In een met delicate tonen geschilderde wereld tronen enkele vrouwen souverein en onaantastbaar door haar onwereldse adel. Ze zijn zachtzinnig, overgevoelig en hyper-verfijnd. Zelfzeker heersen ze zonder de minste inspanning over de mannen, die karakterloos en vervuld van een sluimerende trots of van een naïeve verwondering op de achtergrond gelaten toezien. Een zachte melancholie glijdt over het gelaat van deze geïdealiseerde wezens, leeftijdloze mensen, voor wie adel een natuurlijke verworvenheid is en wier subtiele gemoedsaandoeningen in overeenstemming zijn met de gevoelens van de kunstenaar, die met virtuose hand kleuren en lijnen schildert bekoorlijk en weldoend als een gave melodie.