Staten van verbeelding - Ensor en het grafisch experiment

“Ideeën van overleven achtervolgen me. (…) Ik vrees de kwetsbaarheid van de schilderkunst”, liet een oudere Ensor zich ontvallen. En inderdaad, een koperplaat heeft qua hardheid een betere slaagkans dan kwetsbaar linnen in de strijd tegen de tijd. Wat Ensor niet kon weten, was dat van Brussel tot Los Angeles museumteams over zijn nalatenschap zouden waken. Zijn drang naar onsterfelijkheid zorgde voor intrigerend werk, want de graficus Ensor was met de etsnaald misschien nóg creatiever dan de schilder.

Het is een misvatting dat etsen geen unieke kunstwerken oplevert. Het medium leent zich voor reproductie op grote schaal - daarvoor is het nu eenmaal bedacht - maar voor kunstenaars met vernieuwingsdrang is het een vrijplaats voor experiment en expressie. Waarschijnlijk was het Théodore Hannon die Ensor warm maakte voor de etsnaald. Hij was een bedreven etser die in de jaren zeventig bij Félicien Rops in de leer was geweest. Maar vooral zijn zus Mariette Rousseau-Hannon (1850-1926) speelde een sleutelrol. Volgens Ensor was zijn ontmoeting met haar de belangrijkste in zijn leven. Vanaf het prille begin was ze bij zijn etsexperimenten betrokken. Zij koos in Brussel de koperplaten voor hem uit en liet haar broer de etsgrond aanbrengen voor ze de platen naar Oostende opstuurde. Ook bracht ze de platen naar de drukker, vaak met instructies over inktkeuze en papiersoort. Hun briefcorrespondentie is van vitaal belang om Ensors proces te begrijpen, vol onzekerheden, maar ook overwinningen en dromen.

In 1888 was hij zelfverzekerd genoeg om zijn platen zelf te etsen. Voor Ensor was het technische onlosmakelijk met het artistieke verbonden. Zelf etsen gaf hem onbeperkte vrijheid, en in dat jaar produceerde hij maar liefst veertig prenten, een derde van het totale aantal dat hij in zijn leven zou maken. Dankzij het zuurbad kon hij op verschillende dieptes etsen. Hij tekende eerst de donkere delen, deed de plaat in het bad tot die delen in het koper waren geëtst, en herhaalde dit voor de lichte delen.

In het etsen vond Ensor verbinding tussen zijn vernieuwingsdrang en zijn fascinatie voor het verleden. Vooral zijn bewondering voor Rembrandt (1606-1669) kwam hier tot uiting. Hij bestudeerde net als Rembrandt de subtiele halftonen die je met de etskunst kon bereiken, bijvoorbeeld in De Schaatsenrijders, een bijzondere druk in vermiljoenrode inkt. Maar diezelfde ets toont ook hoe onervaren Ensor was. In plaats van de gebalanceerde grijstinten van Rembrandt, zijn het bij Ensor vlekkerige, complexe patronen. Meer dan met een artistieke keuze, heeft dat met toeval te maken. Bij het tekenen blaakte Ensor van het zelfvertrouwen. Maar met de technische kant van het etsen, met zuren en chemische processen, worstelde hij. “Daarna neemt het toeval het over”, schreef hij in 1890 aan de dichter Valère Gille.

Voor de baron die als wapenspreuk pro luce nobilis sum koos (dankzij het licht ben ik beroemd), was het licht meer dan een optisch effect. Hij benaderde het licht op een religieus, spiritueel en vooral hoogstpersoonlijk niveau. Om ook in zijn etsen het licht te vatten, ging hij met plaat en naald de vrije natuur in. Van heel wat van zijn landschappen zijn geen voortekeningen bewaard, wat suggereert dat hij ze rechtstreeks op de plaat kraste.

Zonnestralen bijvoorbeeld, verving hij in zijn landschapsetsen door lijntjes en lege vlakken. Ook hiervoor keek Ensor naar Rembrandt. Hij had de prenten van de zeventiende-eeuwse meester van het licht bestudeerd in het prentenkabinet in Brussel en tijdens een bezoek aan Amsterdam in 1883. In Christus bedaart de storm zie je die invloed in de lucht. De lijnen zijn haast identiek aan die van Rembrandts De Drie Bomen.

Ensor had een haat-liefdeverhouding met grafiek. In een brief aan Mariette noemde hij het etsen een aanhoudende kwelling. Bijna een decennium later, in 1895, schreef hij haar dat het etsen hem verlichting schonk. Zijn avontuur als etser was kort en krachtig, en ook vernieuwend en ongezien. Dat maakt ook deze tentoonstelling bijzonder: je ziet er zijn etsen zoals ze nooit voor een publiek bedoeld waren, de kladjes, het proces van de verbeelding. Het is een combinatie van toeval, experimenteerdrift en de honger naar verbetering.

Daarin was hij onstilbaar. Aan een prent als De kathedraal sleutelde hij meer dan een decennium. In 1886, helemaal aan het begin, etste hij een menigte aan de voet van de kathedraal. Tien jaar later waren de platen zodanig afgesleten dat de afdrukken weinig detail hadden. Daarom etste hij de plaat opnieuw, op dezelfde grootte. Voor de staat die daarvan op de expo te zien is, drukte hij die nieuwe plaat op een afdruk van de oude. Een dubbeldruk. De dubbele lijnen geven de indruk van een kathedraal die zindert in het zonlicht.