Olivetti-Folon: een unieke ontmoeting tussen industrie en kunst

Hoewel Jean-Michel Folon (1934-2005) in Ukkel werd geboren, enkele jaren in Elsene woonde, en aan La Cambre industrieel design studeerde, was er een inhaalbeweging nodig om Folon in Brussel bekender te maken. Op zijn 21ste ging hij bij Parijs wonen, waar hij met matig succes zwart-wit illustraties leverde voor Franse en Belgische weekbladen. Wanneer hij in 1960 enkele tekeningen opstuurt naar New Yorkse tijdschriften, verandert dat zijn leven. In het museum Stichting Folon in Terhulpen zie je Folons covers voor The New Yorker en Time. Het Amerikaanse succes schudde ook Europa wakker.

Tot in september kan je behalve in het Design Museum (tot 15/9) de Belgische kunstenaar ook gaan ontdekken in het Autrique Huis (tot 29/9) dat Folons technieken en dragers belicht. En vroeg of laat moet je eens naar Terhulpen. De scenografie van zijn museum daar in de voormalige boerderij van het kasteeldomein Solvay ontwierp hij nog zelf. Je wordt er ondergedompeld in zijn warme oranjes en koele blauwen in gradaties waarvan je niet wist dat ze bestonden. Terug buiten zie je gegarandeerd Folonluchten.

Ethiek

De meest functionele en volgens de curatoren fun Folon zul je echter in het Design Museum vinden. Bijna dertig jaar voerde hij opdrachten uit voor het Italiaanse bedrijf Olivetti. Voordat Olivetti zich toelegde op computers was dat een van de grootste fabrikanten van type- en rekenmachines in de wereld met dochterondernemingen tot in Japan en Amerika.

De ontmoeting tussen Folon en de artistiek directeur van Olivetti, de schrijver Giorgio Soavi, was cruciaal voor allebei. Soavi trok kunstenaars zoals Roland Topor, Pierre Alechinsky en Milton Glaser aan. En dus ook Folon, die over Soavi zei: “Hij vond reclame uit die in de eerste plaats poëzie was”. En Folon mocht die poëzie leveren. Zijn eerste opdracht was een poster ontwerpen voor de Olivetti Lettera 32, die in het Design Museum ook te zien is. De nieuwe draagbare Olivetti ‘per tutti’, voor iedereen. Op de poster zit achter elke toets een man of vrouw aan elk weer een typemachine. Alsof het leven een machine is en je niets anders te doen had dan typen, zei Folon daarover.

In 1968 humaniseerde hij het vierkante spiraalvormige logo van Olivetti, dat al sinds de jaren 1950 bestond, door er handen en een gezicht aan toe te voegen. Je ziet verschillende schetsen waarop hij met het logo speelt. Hier verschijnen Folons typische blauwe mannetjes die stukken spiraal opbouwen, rusten in een hoekje of de werkzaamheden gadeslaan. Op een drukproef zie je aanwijzingen van de minutieuze Folon: “Waarom werden de zwarte lijnen geretoucheerd? Dit zijn niet langer mijn lijnen.”

“Folon en Soavi werkten niet, ze amuseerden zich,” benadrukken de curatoren. Een Olivettikalender van Folon laat een mannetje zien met een hoofd met twaalf laden waarachter telkens een maand schuilgaat. Naar aanleiding van de nieuwe showroom van Olivetti in Parijs illustreerde Folon Le Message, een woordloos verhaal van Soavi. Het gaat over een man die een reuzegrote typemachine uitprobeert. Zijn boodschap wordt verstuurd als papieren vliegtuigje. “Humor is de weigering om op een tragische manier over tragische dingen te praten,” zei Folon. Er werd een animatiefilm van gemaakt die hier te zien is.

Olivetti was zoveel meer dan een fabriek van kantoormachines. Het bedrijf sponsorde de tentoonstelling van Folon in Tokio in 1970, en twintig jaar later die in het New Yorkse Metropolitan Museum. Het was ook Soavi’s idee om met steun van Olivetti literaire werken opnieuw uit te geven met illustraties van hedendaagse kunstenaars. Die boeken waren niet bestemd om te verkopen maar dienden als relatiegeschenk. Zo mocht Folon in 1973 De gedaanteverwisseling van Kafka illustreren.

Ook zijn decor van het Londense Waterloo station was een samenwerking met Olivetti. Het is vandaag verdwenen, maar het is interessant om het voorontwerp te bekijken en zijn aanwijzingen te lezen. De kleuren moesten nog veel veranderen: “probablement dans les bleus, pour donner davantage de sentiment de l’espace”. In Brussel kan je in het Montgomery metrostation wel nog zijn zon zien in alle kleuren.

Wie geen mechanische typemachines meer heeft meegemaakt, kan een uitproberen op de expo. Van zodra je het getik hoort, treedt de teletijdmachine in werking. Nu ben ik een schrijver, dacht een twaalfjarige toen.