De geveltoerist: Rik Wouters creëerde zijn eigen centrum, met een bosrand

Het zijn allemaal eenvoudige huizen in de Dennenbosstraat in Bosvoorde. Toch kan er maar één het ‘kleine huis vol zonneschijn’ zijn, zoals Riks vrouw Nel het beschreef. De kleuren van het interieur trillen meer dan honderd jaar later nog op de doeken van Wouters.

Google Maps situeert het huis van de kunstenaar in de Dennenbosstraat 60. Dat doen ook de biografie van Eric Min (2011), Rik Wouters in Nederland (2016), de documentaire Le testament amoureux de Nel van André Dartevelle (2010) en zowat alle andere bronnen. Toch hing de gemeente Watermaal-Bosvoorde in haar Rik Woutersjaar in 2016, honderd jaar na zijn overlijden, een gedenkplaatje op aan het huis met nummer 56 in de Dennenbosstraat.

Bernard Dewulf belde voor zijn essay De feesttooi van het licht (2001) dan weer aan bij huisnummer 58. Al twijfelt hij achteraf wel of dat niet nummer 60 had moeten zijn. Het adres waarmee Rik en Nel correspondeerden was Dennenbosstraat 58, maar huisnummers kunnen in de loop van de jaren veranderen.

Mogelijk zijn er op het werk van Wouters zelf aanwijzingen te vinden. Op het doek ‘Interieur B, De strijkster’ is er geen deur te zien. Als je weet dat je in deze arbeidershuizen meteen de woonkamer binnenstapte, stond de schildersezel dus aan de kant van de deur. De voordeur bevindt zich dan links in de voorgevel.

Daarvan krijgen we bevestiging op nog meer schilderijen en tekeningen. Het huis met het huidige nummer 58 kan het dus niet geweest zijn. Oeps, dat had ook de ets ‘Vrouw [Nel] een dagblad lezend’ op de gevelplaat ons kunnen vertellen, lijkt het. Wel spiegelen, want de afdruk van een etsplaat geeft een spiegelbeeld.

Was het dan 56 of 60? Op schilderijen en etsen van Wouters zien we telkens twee aanpalende huizen waarnaast geen andere huizen staan. Dat is vandaag wel het geval. Omdat de voorgevels elkaar spiegelen, moet dat dus duo 56-58 óf duo 60-62 geweest zijn.

Plots herken ik iets. Niet het perenboompje van Nel, dat is nu een seringenboom. Wel de gemetselde trap van de koer naar het hoger gelegen tuintje van op het schilderij Late sneeuw.

Dankzij Nels Onuitgegeven herinneringen (2000, Olivier Bertrand) weten we dat dit schilderij een volgende stap in zijn evolutie was: “Rik schildert het venster met de besneeuwde tuin op de achtergrond. Het groene raam met opzijgeschoven, witte gordijnen, de aan een spanjolet opgehangen oranje kooi met groene vogel, de pot rode tulpen met hun teder, vers gebladerte op de vensterbank lijken nog stralender tegen al dat wit (…) De late sneeuw biedt de gelegenheid om schakeringen van grijswit en parelmoer uit te proberen. Eindelijk vindt Rik het middel om die tonen overvloedig in een schilderij te verwerken. In het besef dat een zonnestraal hem fataal kan zijn, schildert Rik snel, zonder de tijd te nemen te eten.” We staren uit het raam zoals de schilder zelf ooit deed. De trap zien we links, net zoals op het doek.

Op nummer 60 laat Atmane Ben-Geloune me ook binnenkijken, maar in zijn tuin ligt de trap rechts. Het gevelplaatje hangt dus helemaal goed en alle boeken moeten herschreven worden.

Tot mijn verbazing zag ik het eerste gedenkplaatje voor Rik Wouters in Watermaal, in de Winterkoninkjestraat nummer 10. Wordt hij niet de meester van Bosvoorde genoemd? De gemeente Watermaal-Bosvoorde huldigde in 2016 ook dit adres, want hier zette Wouters zijn eerste stappen als zelfstandig kunstenaar. Nel poseerde er voor het beeld De nimf, dat hij dan toch niet goed genoeg vond om in te zenden voor de Godecharlewedstrijd. Het had de jonge kunstenaar een reisbeurs kunnen opleveren. Later maakten Rik en Nel zich vrolijk over de snoeverige titels die de middelmatigheid van zijn vroege werk moesten verdoezelen.

Hier in Watermaal vierden Rik Wouters en de Brusselse Hélène ‘Nel’ Duerinckx op 15 april 1905 hun burgerlijk huwelijk. Ze hadden elkaar in 1904 leren kennen tijdens Riks laatste jaar beeldhouwen aan de Academie voor schone kunsten van Brussel in de Zuidstraat.

Hun huwelijksreis was een wandeling naar de Wetstraat om naar de schilderijen van Emile Claus te gaan kijken. Ze gingen er samen met hun vier getuigen, allemaal kunstenaars, te voet naartoe, want de tram was te duur.

Dat weten we, want Edgard Tytgat, die na Wouters en Anne-Pierre de Kat het atelier had overgenomen, legde het gebeuren vast. Tytgats tekening lijkt dan weer een voorstudie voor zijn eigen schilderij Kermis in Watermaal, met zijn vrouw op het balkon. Op een andere versie wordt dat een tafeltje met koffiepot.

Een van de huidige bewoners is Michel Colson. Hij vertelt dat het gebouw al verschillende keren is vernieuwd. Maar misschien is de balustrade van het balkon nog authentiek, probeer ik? Ik meen ze alleszins te herkennen op Tytgats schilderijen van het atelier, zoals Jeune fille aux fleurs, à Watermael 1912. In de gemeenschappelijke trappenhal valt mijn oog op een afbeelding van Zelfportret met sigaar van Rik Wouters. Hier wonen fans.

Door geldzorgen konden Rik en Nel niet in Watermaal blijven wonen. Amper twee weken na hun trouwfeest verhuisden ze naar Mechelen. Ze trokken in bij Riks vader en zijn broers in de Peperstraat, huidige Kanunnik De Deckerstraat.

Hendrik – Rik - Wouters was in Mechelen geboren op 21 augustus 1882, en hij groeide er ook op. Zijn moeder Melania Daems overleed toen hij nog geen zestien jaar was. Voor houtsnijden in het meubelatelier van zijn vader kon de tiener Hendrik meer discipline aan de dag leggen dan voor school. Onder de hoede van de Mechelse beeldhouwer Théo Blickx leerde hij boetseren en snel schetsen.

Een vrijwel onleesbaar geworden gedenkplaat moet daaraan herinneren: “Hier woonde/van 1890 tot 1900/Rik Wouters/Vlaamsch schilder/en beeldhouwer”. Sinds 2016 is er in de Huidevettersstraat een klein Rik Wouterspark ingericht. Het zotte geweld is er springlevend dankzij de muurschildering van Gijs Vanhee.

Riks nieuwe atelier in de Chaletstraat in Sint-Joost-ten-Node was meer een krot achter een gebouw boven een paardenstal. Hier maakte Wouters nochtans het beeld Dromerij, waarmee hij samen met Marcel Wolfers de tweede plaats van de Godecharlewedstrijd behaalde. Dat succes gaf hen “de hoop om op een dag te zullen slagen”.

Voor de kost boetseerde Rik dierenfiguurtjes voor de porseleinfabriek Demeuldre-Coché aan de Waversesteenweg. Nel ging aan het werk als model bij de rijke societykunstenaar Jacques de Lalaing in Sint-Lambrechts-Woluwe. Zijn dokter gaf een zieke Nel de raad om de gezonde lucht op te zoeken. Met de financiële steun van De Lalaing konden ze een huisje huren aan de rand van het Zoniënwoud.

Ze kwamen meestal uit bij de vijvers van Groenendaal, hun openluchtatelier. Een man die in het bos sliep, leidde hen soms via stroperspaden langs kortere wegen. Hij hielp met de schilderskist en parasol, maar Rik stond erop zelf zijn doeken te dragen.

In een brief aan zijn Franse schildersvriend Simon Lévy schrijft Rik op 31 oktober 1913 opgetogen over zijn nieuwe onderwerp. Een diepe vallei vol bulten waar geen boom recht kan groeien, “et sur ces bosses, encore des bosses”. Wanneer we naar het schilderij Het ravijn A (De delle) kijken in het KMSKA, horen we het hem bijna denken: “En daarboven de zon, die langzaam verder trekt en niets op zijn plaats laat stilstaan, en alles schreeuwt moord en brand in rood en geel, groen, zacht grijs, zwart en roze. Alles rot, rot, goed rot en het ruikt naar schimmel en vocht.”

Op klompen, in zijn blauwe trui, de oude grijze hoed in de nek, schilderde en tekende Wouters alle hoeken van de Bezemhoek. Op een zeldzame foto uit 1914 zie je hem bezig vanop de spoorwegbrug aan de rand van zijn geliefde gehucht. Op de ezel staat het doek De Kattenberg.

Erg Nel

Waar Nel was, was zijn atelier, zowat het ganse huis dus. Voor haar was het bekijken van zijn schetsen als “lezen in het boek van het leven”. We zien Nel strijken, lezen, de hond een bad geven, les geven aan een buurmeisje. Of, zo gewoon dat het ontroert, Nel met uitgestrekte benen.

Haar man had zoveel interesse voor het veranderende licht in hun interieur dat hij met moeite kon volgen. Nel schrijft hoe snel hij met penseel en inkt moest zijn, “aussi vite qu’on ferait une photo”: “Wanneer ik in ons intieme kader rondloop in een roze, rood of blauw kleed, verschaft dit Rik zo’n grote vreugde, dat hij niet kan weerstaan aan de drang die lichtende vlek op een schilderij tot leven te brengen. Meteen is er van boetseren geen sprake meer.”We danken er doeken aan als De Dame met het Amber Halssnoer of Lezende vrouw in het roze, rieten zetel, avond.

In het kleine ‘hok’ achteraan op de eerste verdieping experimenteerde Wouters met etsen. We zien op doeken het interieur met de etstafel, de flessen en de bak voor de zuren. Met het schetsboek onder de arm sprokkelde hij de onderwerpen in zijn dorp: Carnaval in Bosvoorde of Het rendez-vous, regenavond.

Rik Wouters waagde zich op de schaars verlichte zolder van een twintigtal vierkante meter aan een meer dan levensgroot beeld. Om Het zotte geweld beneden te krijgen, moest de vloer worden uitgebroken. Jan De Paepe kan er zich nog over verbazen dat Wouters zijn beeld pas dan voor het eerst in het volle daglicht moet gezien hebben. Het werd in maart 1912 de blikvanger op zijn eerste solotentoonstelling in de Brusselse Galerie Giroux. Rik Wouters was geen onbekende kunstenaar meer.  

Met het beeld wou hij in één pose de dans vatten van de Amerikaanse Isadora Duncan, van wie hij en Nel op 12 december 1907 een voorstelling in de Muntschouwburg hadden bijgewoond. Toen Nel in een opwelling haar armen achterover wierp omdat ze het lange poseren beu was, bleek dat precies de houding waarnaar Rik op zoek was geweest. Het beeld kreeg Nels gezicht, lachend, al noemde ze die lach zelf meer “un cri de révolte de modèle contre la fatigue”.

Ook het beeld Huiselijke zorgen was voor de zolder van het huisje een beproeving. De klei werd op een geraamte van ijzer en hout aangebracht, wat gedurfd was, omdat het hout kon gaan trekken en de klei doen barsten. Voor Nel was dit beeld de bekroning van haar rol als vrouw en model van de kunstenaar. Ze verbeeldde de vrouw die geen godinnentitel nodig heeft, maar die er met een eenvoudige rok en een gesteven schort gewoon staat.

Vertrekken uit het oude huurhuisje viel Rik namelijk zwaar en de verhuis werd telkens uitgesteld. Nel nam in maart 1914 zelf het initiatief. Tijdens zijn afwezigheid verhuisde ze samen met Stans alvast een deel van de huisraad met de kruiwagen.

De rode gordijnen van het oude huis - die op de schilderijen blijven schitteren - leken er lompen: “Onze spullen waren verloren in het schelle licht van die grote, witte kamers.” Eens behangen waren ze van die witte muren verlost. Kort voor de oorlog kocht Wouters nog linnen en temperaverf omdat hij zich ook op de wandversiering wilde toeleggen.

Het is vreemd voor de deur te staan als je weet wat er zich in de nacht van 30 juli 1914 heeft afgespeeld. Toen bonkte de veldwachter op de deur met Riks mobilisatiebevel. ’s Anderendaags moest hij zijn regiment gaan vervoegen om naar het front te worden gestuurd. Om vier uur in de ochtend stond hij nog met een penseel in de hand voor zijn stilleven De perziken. Die perziken zou hij in een vlaag een voor een door het raam hebben gegooid. De oorlog interesseerde hem niet: “toi [Nel] et mon art ça suffit”.

De Kattenberg is nu bebost, op de doeken van Wouters zijn er nog akkers te zien. “Kleine witte huisjes met zwarte, blauwe en rode daken tegen golvende landerijen in oker en rood en het groen en de tsjoeke-tsjoeke trein in de verte”, schreef hij naar Lévy. Het was een open venster op Bosvoorde, zoals hij een van zijn doeken noemde. Dit was een toplocatie voor een schilder als hij. Het ontroert, een vreemde mix van heimwee en belofte.

In de hal merk ik bij het buitengaan de foto van Rik en Nel en hun hondje Stella, genomen in 1907 aan de tuinmuur in de Dennenbosstraat 56. De twee woningen zijn verbonden.

"Ach, die zonnige kamers" 1914-1916

Het is aan het front echter het huis in de Dennenbosstraat dat Wouters helder voor de geest staat. In brieven aan Nel lucht hij zijn hart: “Ach, die warme middagen in de zomer en die zonnige kamers! Nietwaar, Moeke? Vreemd genoeg - maar misschien is het wel logisch - zie ik dat allemaal in de oude omgeving. Misschien komt het doordat het nieuwe huis nog niet genoeg met onze aanwezigheid was doordrenkt.”

Om te ontkomen aan Duits krijgsgevangenschap stak het regiment van Wouters de Nederlandse grens over. Wouters verbleef in het interneringskamp Zeist terwijl Nel bij vrienden en kunstbroeders in de buurt logeerde. Behalve de oorlog was er zijn hoofdpijn die niet meer wegging. Daarom tekende hij overal, ook onderweg naar Nel in Amersfoort, want alleen dan voelde hij geen pijn.

Uiteindelijk kreeg hij in de lente van 1915 permanent verlof, als patiënt. Rik en Nel namen hun intrek in Amsterdam in een appartement op de derde verdieping aan de Derde Kostverlorenkade 37. Er hangt een gedenkplaatje. De tekeningen en schilderijen van Amsterdam zijn bijna allemaal vanuit dit appartement gemaakt. Nel aan het venster aan de Kostverlorenkade, Bootjes op de Kostverlorenvaart, Namiddag in Amsterdam: het echtpaar deed waarin ze zo goed waren samen.

In de herfst van 1915 escaleerde zijn ziekte, die ongeneeslijke kaakkanker bleek te zijn. Hij onderging verschillende ingrepen die zijn gezicht misvormden en een oogzenuw raakten. Begin 1916 werd zijn tentoonstelling in het Amsterdam Stedelijk Museum nog een groot succes.