Over Crispinus en Crispinianus, Cromwell en Borman - Retabel met verbluffend houtsnijwerk

In Engeland liet Cromwell cynisch de beenderen van de heilige Thomas Beckett opgraven in de abdij van Canterbury en opbergen in de kelder van zijn privéwoning; een heilige die ooit een koning had uitgedaagd, dat kon niet! Relieken en beelden van andere heiligen volgden gestaag, waaronder die van de heiligen Crispinus en Crispinianus, vereerd in Faversham Abbey. Cromwell liet de kloosters en abdijen van Engeland sluiten en stortte de opbrengsten grotendeels in de schatkist van Hendrik VIII. Het rad der fortuin draaide voort en de almachtige gerant Cromwell stierf zelf als verrader op het schavot in 1540, een kwarteeuw voordat in onze gewesten de Beeldenstorm woedde. Cromwell zou de Beeldenstorm, de vernietiging van religieuze kunst, volmondig hebben toegejuicht. Het retabel van Crispinus en Crispinianus in Herentals overleefde deze uitbarsting van iconoclasme. Weer een kwarteeuw later schreef William Shakespeare de monoloog van de Engelse vorst Henry V voor de slag van Agincourt in 1425: And Crispin Crispian shall ne’er go by, /From this day to the ending of the world, /But we in it shall be rememberèd /We few, we happy few, we band of brothers… De slag werd uitgevochten op 25 oktober, de feestdag van de beide heiligen, en de Engelsen wonnen. St Crispin’s day bleef dankzij Shakespeare spreekwoordelijk in het Angelsaksische taalgebied.

Jan II Borman was opgegroeid in Leuven maar had zich gevestigd in Brussel, waar hij de faam verwierf die beste meester beeldesnydere van het land te zijn. Zo wordt hij toch genoemd in een document uit 1513. Jans kinderen kregen een gedegen opleiding: Passier, Maria en Jan III stonden alle drie bekend als goede beeldhouwers. Jan II en Passier werkten een tijdlang samen aan het zeer prestigieuze project van de grafkapel van Margareta van Oostenrijk in Brou, te Bourg en Bresse in Frankrijk. Na de dood van zijn vader voltooide Passier deze opdracht. De werf in Brou was actief van 1513 tot 1522. En er liepen nog andere opdrachten binnen, van Zweden tot Spanje. De bestelling uit Herentals moest zich omstreeks 1520 als een puzzelstuk invoegen in de vele activiteiten van de NV Borman.

Jan II Borman drukte zijn stempel op de kunstvorm van het retabel. Passier nam zijn vaders technieken virtuoos over. Een gesneden retabel is in wezen niet meer dan een ondiepe houten bak gevuld met poppetjes die een verhaal uitbeelden. De Bormans wisten de religieuze verhalen pakkend te vertellen en de toeschouwer bij de gebeurtenissen te betrekken. Ze creëerden een illusie van diepte door de personages in halve cirkels op te stellen. Elk personage werkten ze individueel uit in levendige details, met gevarieerde kleding, kapsels en mimiek. De personages verhouden zich expressief tot elkaar en tot de gebeurtenissen in het verhaal. En in een Bormanretabel werken ook de achtergronden mee om de ruimtelijke illusie vast te houden, dankzij sierlijke gebouwtjes. Meestal werden de retabels nadien door andere kunstenaars beschilderd, wat het levendige effect en de ruimtelijke werking nog vergrootten. Dit is in Herentals niet gebeurd. Om kosten te besparen? Hoe dan ook was Passier Borman trots op het werk dat hij afleverde. Hij signeerde het retabel op twee plaatsen in het linkse tafereel: op het zwaard van de zittende beul vooraan en op de boord van de tuniek van de rechter, herkenbaar aan zijn gevlochten baard.

De motivaties waarom deze elf retabels een plaats op de Topstukkenlijst verdienen zijn divers. Zoals voor elk Topstuk gaat het om objecten die uniek of zeldzaam en onmisbaar zijn. Daarnaast hebben nog andere criteria meegespeeld, bijvoorbeeld de originele polychromie die bewaard is gebleven op het Sint-Dimpnaretabel (ca. 1515) in Geel. Dit altaarstuk heeft als bijkomende kwaliteit dat een vrij onbekende heilige is afgebeeld, iets wat ook geldt voor Sint-Quirinus van Neuss (1545) in Loenhout, de heilige Columba (ca. 1535) in Deerlijk (zie OKV 2017 nr. 6) en de heiligen Crispinus en Crispinianus (ca. 1520) in Herentals.

Stijlkenmerken spelen eveneens mee in de beoordeling, bijvoorbeeld de overgang naar de renaissance die te zien is in het Passieretabel (1540) in Bree-Opitter en in het Retabel van Sint-Jan-de-Doper (ca. 1520) in Hemelveerdegem. Een bijkomende eigenschap die een retabel onmisbaar kan maken is de schakelfunctie, wat volgens het Topstukkendecreet betekent dat het “een relevante schakel vormt in een ontwikkeling die belangrijk is voor de evolutie van de kunst.” Dit geldt voor het Mariaretabel (ca. 1525) in Bocholt (zie OKV 2017, nr. 2) met op de zijluiken het geschilderde leven van de heilige Laurentius. De relatie met andere kunstwerken blijkt hier zowel uit de geschilderde taferelen als uit de martelscènes die eveneens te zien zijn op de retabels in Herentals en Loenhout.

Wat alle elf de retabels op de Topstukkenlijst gemeen hebben is hun grote artistieke waarde door de verbluffende kwaliteit van het houtsnijwerk.