Beschermd dorpsgezicht van Gors-Opleeuw - Sloop niet langer die muren

Het is niet toevallig Gors-Opleeuw waar Jos Gyselinck, celhoofd Onroerend Erfgoed Limburg, ons naartoe brengt. Samen met Kerkom was het de eerste gemeente in Limburg die als dorpsgezicht beschermd werd sinds het decreet van 1976 ter bescherming van monumenten, stads- en dorpsgezichten dat toeliet.

Nu zijn er wel meerdere interessante dorpsgezichten. Maar de densiteit van de monumenten en de gaafheid van de dorpsstructuur spelen een doorslaggevende rol bij het starten van een beschermingsprocedure. Naast de historische, esthetische en socioculturele waarde van de monumenten, de landschappen, de parken, de relicten in de tuinen.

"Met Gors-Opleeuw was het niet moeilijk," zegt Gyselinck: "Dit dorp voldeed aan al deze vereisten. U zal dat zien... " Voor we de dorpskern van Gorsleeuw binnenrijden, houdt Gyselinck halt in de Hoogstraat. Hij vouwt een kaart open waarop de grens van het beschermde dorpsgezicht een vreemde knik vertoont. "Zie je die muur? Daarachter lag de moestuin van de kasteelhoeve. In de jaren zeventig was men begonnen de muur te slopen en de grond te verkavelen. We hebben dat kunnen tegenhouden. Eigenlijk had men hier nooit mogen bouwen en had hier een groene gordel moeten blijven."

We rijden het dorp binnen via een nauwe doorgang tussen een imposante vierkantshoeve aan de ene en een grote manege aan de andere kant. Waar we parkeren, op het kerkplein in de Martinusstraat, krijgen we weer een wijder zicht. We weten niet waar eerst gekeken, het kasteel van Gorsleeuw, de neogotische stadspomp uit Tongeren, de kerktoren in mergelsteen: 

"Kasteeldorpen zijn waarschijnlijk in de middeleeuwen ontstaan uit een donjon, een woontoren gebouwd op een motteheuvel en omgeven met water. Deze woontoren werd dan later geïntegreerd in een waterburcht die dan nog later werd omgebouwd tot een kasteel. Op het voorplein, aangelegd in de vorm van een acht, speelde zich het sociale leven af. Daar ontstonden ook vaak de kerken. We hebben hier het dorpsgezicht beschermd dat uit een kasteel gegroeid is." Een bescherming die hier vlot verliep: "Met Borgloon hebben we een schitterende samenwerking. Er waren weinig bezwaren van de eigenaars, onder meer omdat de mensen goed geïnformeerd werden over de voor- en nadelen van de bescherming en over de financiële tegemoetkomingen." De eigenaar van een beschermd monument kan namelijk van een onderhouds- of een restauratiepremie en fiscale aftrek genieten: "Van premies word je niet rijk, maar het is een soort financiële tegemoetkoming voor de meerkosten omdat een monument soms met meer omzichtigheid dient aangepakt dan een gewoon gebouw."

Met enige schroom betreden we het monument tot binnen de kerkhofmuren: "Kerkhoven zijn dikwijls fragiel nadat de concessies afgelopen zijn. Ze zijn nochtans belangrijk voor onderzoek naar de sociale geschiedenis. Je ziet hier nog met cement verharde grafbedden van oudstrijders." De pastorie, herbestemd tot fietshotel, en de ommuurde pastorietuin behoren ook tot het beschermde dorpsgezicht. Als we het kerkhof verlaten, staan we voor het bakhuis van begin negentiende eeuw met gerestaureerde bakoven: "In het bakhuis werd waarschijnlijk het brood voor het hele dorp gebakken. Nu gebeurt er niets mee."

Ernaast ligt de indrukwekkende negentiende-eeuwse manege waar nu landbouwmachines staan. Aan de overkant de vierkantshoeve die op de Ferrariskaart uit de achttiende eeuw nog bestaat uit twee parallelle vleugels. Of deze plek ook lééft, hangt af van de bestemmingsvoorstellen, en van de medewerking van de eigenaars: "De studenten van het Provinciaal Hoger Architectuur Instituut (PHAI) in Hasselt stelden een woonfunctie voor in de vierkantshoeve, een winkel in het bakhuis, en als de kinderen willen leren paardrijden... "

De dorpskern van Gors-Opleeuw is via de Meilenstraat verbonden met het gehucht Opleeuw. Daar rijden we tussen monumentale toegangspartijen een ander kasteelgoed met landschapspark op. Gyselinck monstert de voortgang van de werken aan het kasteel van Opleeuw, waarvan de oudste voorstellingen uit de zeventiende eeuw dateren en dat in de negentiende eeuw tot dit neobarokke gebouw is heropgebouwd: "De eigenaar restaureert volgens de regels van de kunst. Ramen met dubbel glas zonder dat de profielen breder zijn dan de ruiten. Het is de bedoeling om de gevel terug in zijn oorspronkelijke geelachtige kleur te schilderen. Dat is typisch voor Haspengouw en voor het Maasland: verf op basis van kalk met pigment. Het kasteel moest in elk geval oplichten in het landschap. De eigenaar wil iets met hoevetoerisme beginnen." Net buiten de kasteelmuren staat een negentiende-eeuwse kasteelhoeve, gegroeid uit een goed geconserveerde, achttiende-eeuwse schuur in vakwerk. De socioculturele waarde wordt beschreven in het beschermingsdossier: "De schuur is op een majestatische wijze ingeplant in het agrarische heuvellandschap rond het kasteel en vormt een belangrijk richtpunt in het landschap. De vakwerkkern van het complex getuigt van een oeroude, sterk met het landschap gelieerde en volkse bouwtraditie, waarvan steeds minder concrete voorbeelden op het terrein bewaard blijven." Moet er een schuur bijgebouwd worden, dan vraagt Onroerend Erfgoed Limburg vaak om het gebouw te beplanken: "Dat vergrijst op den duur, en stoort zo niet." We vergezellen de koeien in hun historisch kader: "Voel je de warmte van de koeien? "