De stille kracht van Joris

Over geluk en ongeluk van vrouwen valt er heel goed na te denken in de Sint-Gummaruskerk. De kerk is gewijd aan een plaatselijke Merovingische heilige die troost bood aan ongelukkig gehuwden. Dat kan de reden zijn waarom hier, op 18 oktober 1496, een van de belangrijkste huwelijken van onze geschiedenis is gevierd: de verbintenis tussen Filips de Schone en Johanna van Castilië, toekomstige ouders van keizer Karel. Uit dat huwelijk kwam dus de pan-Europese macht van de Habsburgers voort. En waarom trouwden die prins en prinses uitgerekend in het stadje Lier, en niet in Brugge, Gent of Brussel? Omdat de stiefgrootmoeder van de prins, Margareta van York, zelf troost behoefde in haar kinderloze huwelijk met Karel de Stoute en al langer Sint-Gummarus vereerde. Geschiedenis draait om wonderlijke details. In 1516-1519 plaatste men in de lancetramen boven het hoogkoor vijf magnifieke glasramen die aan deze gebeurtenis herinneren, de zogenaamde koninklijke glasramen, uitgevoerd door Nicolaas Rombouts.

Wie door de kooromgang wandelt, stuit op een merkwaardig schilderij: de Colibranttriptiek, op het Sint-Hubertusaltaar in de eerste straalkapelaan de noordzijde. De vorm van het middenpaneel, met de zeshoekige uitstulping bovenaan, is ongewoon maar bood de schilder wel de ruimte om toparchitectuur weer te geven. Het geschilderde kerkgewelf is het eerste wat je in de compositie opvalt. Rustig en ritmisch overkoepelt het de centrale gebeurtenis. Daarna begin je als toeschouwer te twijfelen. Sta je hier voor het schilderij van een Vlaamse Primitief of is het toch door een renaissancemeester geschilderd? Allebei. De Colibranttriptiek is een zeldzaam vroeg werk van de Antwerpse schilderschool. 1516, stond er naar verluidt op de groene vloertegel in het midden te lezen. En de schilder was Goossen van der Weyden, de kleinzoon van de belangrijkste Vlaamse Primitief na Jan van Eyck: Rogier van der Weyden. Goossen (ca. 1465 - na 1538) groeide op in Brussel en leerde er schilderen in de trant van zijn vermaarde grootvader. Hij woonde een tijdlang in Lier en trouwde er, maar verhuisde in de jaren 1490 naar Antwerpen, waar hij een huis kocht naast dat van Kwinten Metsys. De Colibranttriptiek staat vol personages die aan de Vlaamse Primitieven herinneren, maar hun zachte gezichten en dat ondefinieerbaar sfumato, die zijn geïnspireerd door de nieuwe stijl van Metsys. Goossen van der Weyden plukte de vruchten van zijn familienaam en ging mee met zijn tijd. Dubbele winst voor zijn klanten. De Colibranttriptiek verbeeldt het geluk en het ongeluk van een belangrijke vrouw. De zeven vreugden en de zeven smarten van Maria zijn hier te vinden. Links zien we de aankondiging van Jezus’ geboorte door de engel, de eerste vreugde. Centraal het huwelijk van Maria met Jozef, conditio sine qua non voor de toekomst van moeder en kind. Rechts vindt de opdracht in de Tempel plaats, wanneer de profeet Simeon het kind als de Messias herkent en tot Maria zegt: “Een zwaard zal uw ziel doorsnijden”. De eerste smart. De overige zes vreugden en zes smarten heeft Van der Weyden verbeeld als een fries van bronzen reliëfs achter de personages.

Ondanks zijn afkomst bleef Goossen van der Weyden een meester van de tweede rang. In de Nederlanden van de zestiende eeuw betekent dit dat er toch nog goed werk is afgeleverd. Hoewel de meester in al het aan hem toegeschreven werk zijn personages steeds voorziet van rare, weinig gedetailleerde handen, is het kleurgebruik in het centrale tafereel zacht en geraffineerd. Kijk bijvoorbeeld eens naar de man met de roze tulband, naar de brokaten mantel van zijn buurman, of naar de verfijnde combinatie van een lichtblauwe tuniek en een donkergroene overmantel. Zie wat een prachtig wit en zwart tasje de vrouw naast Maria aan haar gordel draagt. Het is een verrukkelijk modieus accessoire en het zou vandaag nog altijd mooi staan bij een rode jurk.

En dat aapje en die beer, exotische dieren die men waarschijnlijk sneller in Antwerpen dan in Lier zou tegenkomen! Ook voor de Aankondiging was alleen het zeldzaamste goed genoeg: Maria’s lelies bloeien er in een vaas van majolica met Japanse motieven, een voorwerp dat men alleen in een internationale havenstad als Antwerpen kon vinden. Die mondaine details hebben de eerste Lierse toeschouwers zeker betoverd. En ze werken nog altijd. Het wekt allemaal een zekere dankbaarheid jegens de onfortuinlijke Joris Colibrant, die ons vierhonderd jaar geleden postuum iets moois naliet. En jegens alle andere mensen, bekend of onbekend, die zorgden dat die erfenis bewaard bleef.